Literatuur: 18e eeuw v56 - kopie 1

Literatuur: 18e eeuw v56 - kopie 1

Start

Inleiding

Inleiding Literatuur 18e eeuw (vwo)
Na de onstuimige zeventiende eeuw waarin Nederland onafhankelijk werd en een bloeiende economie kende, is de achttiende eeuw een nogal saaie periode waarin men genoot van de verworven rijkdommen. De literatuur werd in eerste instantie vooral beïnvloed door het Frans-classicisme.

 

 

Daarnaast zien we invloeden van het rationalisme en de verlichting. Franse schrijvers die hun land ontvlucht waren spelen hierbij een belangrijke rol.


In de tweede helft wordt ook het gevoel weer belangrijk en zien we het ontstaan van de preromantiek.
Als schrijvers daarbij in het uiterste vervallen, spreken we van het sentimentalisme.
De tweede helft van deze eeuw wordt verder sterk beïnvloed door een conflict tussen groepen die de macht van de stadhouder wilden beperken (de patriotten) en de prinsgezinden die de macht van de stadhouder onveranderd wensten te zien.

 

 

 

Ook in Frankrijk wil de burgerij minder macht voor de koning en in 1789 breekt de Franse revolutie uit.

En als de Fransen in 1795 Den Haag innemen komen we met het uitroepen van de Bataafse republiek geheel onder Franse invloed.

Bekijk het filmpje:

 

Frans - classisisme

Frans - classisisme

Het Frans-classicisme
In het begin van de achttiende eeuw waren de kunsten en literatuur uit Frankrijk erg belangrijk. In de kunst is De Rococo toonaangevend. Deze stijl is sierlijk, elegant en speels. Lichte kleuren, bladgoud en pasteltinten komen veel voor.

Bekijk het filmpje:

 

In de literatuur is het Frans-classicisme toonaangevend. Dichtgenootschappen werkten volgens klassieke richtlijnen, maar deze werden wel aan de eisen van de tijd aangepast. Vooral de toneelkunst moest natuurlijker en eenvoudiger zijn dan bij klassieken.
Personages moeten echte mensen uitbeelden en hun emoties door de rede beheersen. Het moeten voorname personen zijn en hun gedragingen moeten bijdragen aan maatschappelijk gewenst en fatsoenlijk gedrag.
Frans-classicisme is verstandelijk en streeft naar orde en evenwicht.
Belangrijke Franse voorbeelden zijn Racine en Molière.
De belangrijkste vertegenwoordiger van het Frans-classicisme was in Nederland Pieter Langendijk.

Pieter Langendijk

Pieter Langendijk
Pieter Langendijk is vooral bekend geworden door zijn blijspel Het wederzijds huwelijksbedrog.
In dit stuk besteedt hij veel aandacht de vorm (vijf bedrijven en zelfs eenheid van plaats tijd en handeling).
De adellijke hoofdpersonen doen zich rijker voor dan ze zijn. Als dat bedrog uitkomt, zijn ze echt verliefd geworden.
Het thema van het stuk is dat men zich niet beter moet voordoen dan men is.
 

Enkele schrijvers

Enkele schrijvers
In Nederland schrijven vooral Betje Wolff, later samen met Aagje Deken en Hiëronymus van Alphen over de opvoeding. Justus van Effen gaf in navolging van de Engelsen Addisson and Steel hier De Hollandsche Spectator uit. In dit tijdschrift bespreken ze allerlei actuele thema’s.

Betje Wolff (1738-1805) en Aagje Deken (1741-1804)
Betje Wolff en Aagje Deken zijn vooral bekend geworden door hun roman in briefvorm Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart. Betje beleeft op zeventienjarige leeftijd haar eerste erotische avontuur. De kerk is hier niet van gecharmeerd en plaatst haar onder toezicht. Een paar jaar later trouwt ze met dominee Wolff. In de jaren daarna verdiept ze zich in de ideeën van de verlichting.

In haar geschriften heeft ze veel kritiek op de regenten in die tijd en de ouderwetse opvattingen van de kerk. Een van haar felste tegenstanders is Agatha Deken.
Er ontstaat op een gegeven moment een briefwisseling tussen deze twee en er groeit een hechte vriendschap. Als in 1777 Sara’s man overlijdt gaan ze bij elkaar wonen.
In 1782 verschijnt hun belangrijkste werk: de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart. Hoofdpersoon Sara beleeft in dit boek allerlei avontuurtjes en heeft moeite op het rechte pad blijven. Uiteindelijk trouwt ze met ene Hendrik Edeling.

 

 

Ze becommentariëren in deze brievenroman de zeden van de burgers in hun tijd en tonen zich voorstanders van de ideeën van de verlichting. Jonge meisjes moeten genoeg vrijheid krijgen om zich tot een zelfstandige persoonlijkheid te ontwikkelen, maar hebben daarbij wel leiding nodig die hen beschermt tegen 'verstooiende vermaken, door de mode en de luxe gewettigd'.

 

 

Wolff en Deken zijn aanhangers van de patriotten en keren zich tegen de Oranjes. Met hun Gedichten en Liedjes voor het Vaderland steunen zij de radicale patriotten die in 1798 de macht grijpen. Betje Wolff overlijdt op 5 november 1804 en negen dagen daarna Aagje Deken. Zij liggen samen begraven op de begraafplaats 'Ter Navolging' in Scheveningen. Ander werk van Betje Wolff en Aagje Deken: Willem Levend en Cornelia Wildschut.

Bekijk het filmpje:

 

 

https://www.literatuurgeschiedenis.org/lesmateriaal/sara-burgerhart-coming-of-age-in-de-18e-eeuw

Justus van Effen (1684-1735)
Naar het voorbeeld van de Engelse schrijvers Addison en Steele verschijnt in 1731 in Nederland De Hollandsche spectator.
Redacteur Justus van Effen publiceert hierin allerlei essays (vertoogen) over verdraagzaamheid, opvoeding en rechten van burgers.
In dat blad verschijnt in 1733 ook de novelle De Oud-Hollandsche burgervrijage van Kobus en Agnietje. Dit verhaal gaat over twee jonge mensen die verliefd worden en uiteindelijk ook trouwen, hoewel Agnietje van een lager stand was.
In de verlichting waren dit soort huwelijken voor het eerst mogelijk.

Bekijk de filmpjes (facultatief):

 

 

 

Hiëronymus van Alphen (1746-1803)
Hiëronymus van Alphen is een overgangsfiguur: hij is enerzijds een verstandelijk opvoeder aan de andere kant is het persoonlijke gevoel bij hem erg belangrijk.
Van Alphen is beroemd geworden door zijn bundel ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’. Wij vinden de gedichten nu braaf, maar in de achttiende eeuw waren ze vooruitstrevend. Op school en thuis werden kinderen streng opgevoed en gehoorzaamheid was erg belangrijk.

Door de ideeën van de verlichting kwam daar verandering in. De inhoud moest passen bij de ontwikkelingsfasen en belevingswereld van het kind en het geheel moest er aantrekkelijk uitzien voor het kind. Kinderen moesten spelenderwijs kunnen leren.
Enkele titels van zijn gedichten: 'Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen, En waarom zou mij dan het leeren verveelen?' En als een kind eerlijk en oprecht is, zullen zijn ouders hem vergeven: 'Kom Keesje lief! hou op met krijten, Zei moeder toen: 'k Wil u dien misslag niet verwijten, Hij kreeg een zoen.'
Zo leren kinderen wat goed en kwaad is en worden ze karaktervolle mensen: het ideaal van de verlichting.
Zijn bekendste gedicht is De Pruimenboom.

Klik hier voor de afbeelding van Van Alphen's ABC-boekje.

Lees hier de tekst van het gedicht De Pruimenboom:

Eene vertelling

Jantje zag eens pruimen hangen,
O! als eijeren zo groot.
't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,
Schoon zijn vader 't hem verbood.
Hier is, zei hij, noch mijn vader,
Noch de tuinman, die het ziet:
Aan een boom, zo vol geladen,
mist men vijf zes pruimpjes niet. (2x)

Maar ik wil gehoorzaam wezen,
En niet plukken: ik loop heen.
Zou ik, om een hand vol pruimen,
Ongehoorzaam wezen? Neen.
Voord ging Jantje: maar zijn vader,
Die hem stil beluisterd had,
Kwam hem in het loopen tegen,
Voor aan op het middelpad. (2x)

Kom mijn Jantje! zei de vader,
Kom mijn kleine hartedief!
Nu zal ik u pruimen plukken;
Nu heeft vader Jantje lief.
Daarop ging Papa aan 't schudden
Jantje raapte schielijk op;
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,
En liep heen op een galop. (2x)

Uit: Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen, 1779


Beluister twee versies van het gedicht:

 


Van Alphen heeft ervoor gezorgd dat vrijere opvattingen over de opvoeding
doordrongen tot brede lagen van de bevolking.

Verlichting-rationalisme

Verlichting-rationalisme

Verlichting - rationalisme
Vanaf 1725 zien we dat onze literatuur in toenemende mate beïnvloed wordt door het rationalisme. Rationalisten gaan ervan uit dat alleen het gebruik van het menselijk verstand (ratio) kan leiden tot zinnige kennis.
Het verstand (de rede) kan de mens bevrijden van onwetendheid, bijgeloof en verstarde denkbeelden.
De mens is van nature goed en als hij op de juiste manier gebruik maakt van de rede zal dat leiden tot voorspoed en geluk. Uit deze visie is de verlichting ontstaan.

Enkele belangrijke verlichtingsideeën zijn:

  • Het deïsme: God bestaat wel, maar grijpt niet in in het bestaan van de mens.
  • Het absolute koningschap wordt verworpen en moet plaats maken voor tolerantie, redelijkheid, gelijkheid en broederschap.
  • In de opvoeding wordt er gestreefd naar vrijheid en zelfstandigheid van het kind.

Opvoeding is in de verlichting een belangrijk thema.
Volgens rationalisten kan een kind alleen in vrijheid opgroeien tot een volwaardig burger.
De Engelsman John Locke bijvoorbeeld had groot vertrouwen
in de vormende mogelijkheden van de opvoeding.

In de tweede helft van de achttiende eeuw wordt naast het verstand ook het gevoel steeds belangrijker.
Belangrijk waren daarbij de ideeën van de Fransman Jean Jacques Rousseau. Volgens Rousseau moest de mens terug naar de natuur, naar een mens die nog niet door materiële wensen van zichzelf vervreemd is.
Een citaat: "Zich vervreemd voelen van de wereld was de waarheid kennen en het zijn de sociaal aangepasten die een niet-authentiek leven leiden".
In de literatuur wordt er om deze ideeën te verspreiden, gebruik gemaakt van nieuwe genres zoals het essay, de roman (in briefvorm), spectatoriale geschriften en imaginaire reisverhalen.

Bekijk het filmpje:

Literaire genres

Het essay Beschouwing over een onderwerp uit de wetenschap of kunst.
De roman in briefvorm Een roman die bestaat uit brieven die verschillende personen naar elkaar schrijven.
Spectatoriale geschrift Tijdschrift waarin allerlei godsdienstige, politieke en literaire onderwerpen worden besproken.
Kindergedicht Gedicht speciaal geschreven voor kinderen met een opvoedkundige strekking.

Sentimentalisme

Sentimentalisme

Sentimentalisme
In de tweede helft van de 18e eeuw wordt het persoonlijk gevoelsleven steeds belangrijker. Als schrijvers daarbij hun gevoelens overdrijven spreken we van het sentimentalisme. Kenmerkend is een sterke overgevoeligheid, het zoeken naar medelijden en zaken die tranen kunnen opwekken.
De term komt van het boek A Sentimental Journey Through France and Italy van de Engelse schrijver Laurence Sterne.
De psychologische roman is ontstaan tijdens deze periode. Onderwerpen waar de sentimentelen veel over schreven zijn religie, liefde, deugd, eenzaamheid en dood.

We treffen deze motieven in het buitenland aan bij Friedrich Gottlieb Klopstock (Das Rosenband), Johann Wolfgang von Goethe (Die leiden des jungen Werthers) en Jean Jacques Rousseau.

Lees hier meer over Die leiden des jungen Werthers van Goethe.

Bekijk de filmpjes:

 

 

Rhijnvis Feith

Rhijnvis Feith (1753 – 1824)
Hoewel Feith beïnvloed is door de verlichting, is hij in ons land de vertegenwoordiger van het sentimentalisme. Zijn roman Julia gaat over de tragische liefde tussen Eduard en Julia. Ze zijn hevig verliefd op elkaar, maar haar vader ziet deze minnaar niet zitten en Julia stelt voor elkaar voorlopig niet te ontmoeten. Eduard verlaat haar en begint aan een zwerftocht. Na een tijdje ontvangt hij een brief waarin Julia schrijft dat haar vader de relatie niet langer zal tegenwerken. Eduard gaat terug, maar bij het naderen van zijn woonplaats, ziet hij een begrafenisstoet. Julia is overleden en wordt naar haar graf gebracht. Eduard koopt vlak bij het graf een huis en wil daar wachten totdat ze elkaar weer zullen zien na zijn dood.

Klik hier voor de tekst van de roman Julia en de boekbespreking.

De roman Julia is een prachtig voorbeeld van een sentimentele roman met motieven als liefde, eenzaamheid en dood. De geliefden brengen hun tijd het liefst 's nachts samen door op een kerkhof dicht bij een grafkelder met een treurwilg en onder het licht van de maan.

Bekijk het filmpje9Facultatief):


Ander werk van Feith: Ferdinand en Constantina en het gedicht Het Graf .
Klik hier voor de tekst van het gedicht Kortheid des levens.

 

  • Het arrangement Literatuur: 18e eeuw v56 - kopie 1 is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    hilde kemperman
    Laatst gewijzigd
    2023-11-23 10:24:45
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    De module Literatuur 18e eeuw VWO is ontwikkeld door Fred Marsman en medewerkers van StudioVO.

    Fair Use
    In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use.
    Meer informatie: Fair use

    Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de
    helpdesk VO-content .

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Leerniveau
    VWO 6; VWO 4; VWO 5;
    Leerinhoud en doelen
    Nederlands; Literatuur;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Trefwoorden
    arrangeerbaar, leerlijn, rearrangeerbare

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    VO-content Nederlands. (z.d.).

    Literatuur: 18e eeuw - v456

    https://maken.wikiwijs.nl/104810/Literatuur__18e_eeuw___v456

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van