
Enkele schrijvers
In Nederland schrijven vooral Betje Wolff, later samen met Aagje Deken en Hiëronymus van Alphen over de opvoeding. Justus van Effen gaf in navolging van de Engelsen Addisson and Steel hier De Hollandsche Spectator uit. In dit tijdschrift bespreken ze allerlei actuele thema’s.
Betje Wolff (1738-1805) en Aagje Deken (1741-1804)
Betje Wolff en Aagje Deken zijn vooral bekend geworden door hun roman in briefvorm Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart. Betje beleeft op zeventienjarige leeftijd haar eerste erotische avontuur. De kerk is hier niet van gecharmeerd en plaatst haar onder toezicht. Een paar jaar later trouwt ze met dominee Wolff. In de jaren daarna verdiept ze zich in de ideeën van de verlichting.
In haar geschriften heeft ze veel kritiek op de regenten in die tijd en de ouderwetse opvattingen van de kerk. Een van haar felste tegenstanders is Agatha Deken.
Er ontstaat op een gegeven moment een briefwisseling tussen deze twee en er groeit een hechte vriendschap. Als in 1777 Sara’s man overlijdt gaan ze bij elkaar wonen.
In 1782 verschijnt hun belangrijkste werk: de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart. Hoofdpersoon Sara beleeft in dit boek allerlei avontuurtjes en heeft moeite op het rechte pad blijven. Uiteindelijk trouwt ze met ene Hendrik Edeling.

Ze becommentariëren in deze brievenroman de zeden van de burgers in hun tijd en tonen zich voorstanders van de ideeën van de verlichting. Jonge meisjes moeten genoeg vrijheid krijgen om zich tot een zelfstandige persoonlijkheid te ontwikkelen, maar hebben daarbij wel leiding nodig die hen beschermt tegen 'verstooiende vermaken, door de mode en de luxe gewettigd'.
Wolff en Deken zijn aanhangers van de patriotten en keren zich tegen de Oranjes. Met hun Gedichten en Liedjes voor het Vaderland steunen zij de radicale patriotten die in 1798 de macht grijpen. Betje Wolff overlijdt op 5 november 1804 en negen dagen daarna Aagje Deken. Zij liggen samen begraven op de begraafplaats 'Ter Navolging' in Scheveningen. Ander werk van Betje Wolff en Aagje Deken: Willem Levend en Cornelia Wildschut.
Bekijk het filmpje:
https://www.literatuurgeschiedenis.org/lesmateriaal/sara-burgerhart-coming-of-age-in-de-18e-eeuw

Justus van Effen (1684-1735)
Naar het voorbeeld van de Engelse schrijvers Addison en Steele verschijnt in 1731 in Nederland De Hollandsche spectator.
Redacteur Justus van Effen publiceert hierin allerlei essays (vertoogen) over verdraagzaamheid, opvoeding en rechten van burgers.
In dat blad verschijnt in 1733 ook de novelle De Oud-Hollandsche burgervrijage van Kobus en Agnietje. Dit verhaal gaat over twee jonge mensen die verliefd worden en uiteindelijk ook trouwen, hoewel Agnietje van een lager stand was.
In de verlichting waren dit soort huwelijken voor het eerst mogelijk.
Bekijk de filmpjes (facultatief):


Hiëronymus van Alphen (1746-1803)
Hiëronymus van Alphen is een overgangsfiguur: hij is enerzijds een verstandelijk opvoeder aan de andere kant is het persoonlijke gevoel bij hem erg belangrijk.
Van Alphen is beroemd geworden door zijn bundel ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’. Wij vinden de gedichten nu braaf, maar in de achttiende eeuw waren ze vooruitstrevend. Op school en thuis werden kinderen streng opgevoed en gehoorzaamheid was erg belangrijk.
Door de ideeën van de verlichting kwam daar verandering in. De inhoud moest passen bij de ontwikkelingsfasen en belevingswereld van het kind en het geheel moest er aantrekkelijk uitzien voor het kind. Kinderen moesten spelenderwijs kunnen leren.
Enkele titels van zijn gedichten: 'Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen, En waarom zou mij dan het leeren verveelen?' En als een kind eerlijk en oprecht is, zullen zijn ouders hem vergeven: 'Kom Keesje lief! hou op met krijten, Zei moeder toen: 'k Wil u dien misslag niet verwijten, Hij kreeg een zoen.'
Zo leren kinderen wat goed en kwaad is en worden ze karaktervolle mensen: het ideaal van de verlichting.
Zijn bekendste gedicht is De Pruimenboom.
Klik hier voor de afbeelding van Van Alphen's ABC-boekje.
Lees hier de tekst van het gedicht De Pruimenboom:
Eene vertelling
Beluister twee versies van het gedicht:
Van Alphen heeft ervoor gezorgd dat vrijere opvattingen over de opvoeding
doordrongen tot brede lagen van de bevolking.