Fiche: Russische revolutie

Voor de belangrijkste oorzaak van de Koude Oorlog, namelijk de ideologische tegenstelling tussen het kapitalisme en het communisme, moeten we terug naar de Russische Revolutie van 1917. Tijdens de daarop volgende Russische Burgeroorlog (1917-1922) werden de Witten gesteund door de Westerse mogendheden in de hoop om de Bolsjewieken en hun rode leger ervan te weerhouden een communistisch land op te richten. Nog voor ze bestonden, maakten de Westerse mogendheden dus al duidelijk dat ze de communisten geen bestaansrecht gunden.

Nog tijdens deze burgeroorlog maakten de Bolsjewieken met de oprichting van de Komintern in 1919 duidelijk dat ze niets minder of meer wilden dan een wereldwijde verspreiding van dit communistische systeem. Dit hield de afschaffing in van het kapitalistische systeem, waarop de Westerse mogendheden hun politieke systeem hadden gebaseerd. Dit streven van de Komintern droeg vanzelfsprekend bij tot de angst van de kapitalistische mogendheden op de wereld.

Wanneer de communisten onder leiding van Vladimir Lenin definitief hun macht vestigden en in 1922 de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) stichtten, was er een ideologische bom gelegd die leidde tot internationale spanning. Enerzijds waren er dus de communisten, ook wel bolsjewieken genoemd. Zij streefden naar een wereldwijde revolutie van de arbeidersklasse cq. proletariërs, kenden een geleide economie (met collectivisatie en meerjarenplannen) en hadden een eenpartijstaat. Lijnrecht hiertegenover stond het vrije westen, dat een vrije markteconomie kende (kapitalisme) en een democratisch bestuurlijk systeem. De Amerikanen waren vanaf de jaren 1920 bang voor een uitbreiding van de communistische invloedssfeer.

Fiche: Spanningen tijdens het interbellum

Tijdens het interbellum bouwen de spanningen tussen de SU en de Westerse mogendheden verder op. De vrees voor een verspreiding van het communisme over de gehele wereld, leidde er zelfs toe dat Europese landen oogluikend toelieten dat Hitler opnieuw zijn macht opbouwde. Wanneer Stalin in de jaren dertig bijvoorbeeld probeerde om de volkenbond om te vormen tot een anti-facistisch front, kozen de andere landen om hier niet op in te gaan, wat de afkeuring van de Westerse landen voor de jonge, nieuwe natie natuurlijk enkel onderstreepte. Daar kwam bij dat een leger in Duitsland zou kunnen dienen als een bufferstaat moest de Sovjet-Unie zich willen uitbreiden. Deze strategie paste binnen de zogenoemde ‘appeasementpolitiek’ (zie boven), die ernaar streefde Hitlers machtswellust in te perken door bepaalde toegevingen te doen. Het sterkste voorbeeld van deze appeasementpolitiek was natuurlijk het verdrag van München, waarbij GB het Sudetenland aan Hitler liet, zonder de SU hier bij te betrekken. Al deze argumenten droegen er onder andere toe bij dat Stalin in 1939 het Molotov-Von Ribbentroppact sloot met Hitler, gezien het voor hem ondertussen wel duidelijk was dat hij op steun van de Westerse mogendheden niet moest rekenen.

Fiche: gelegenheidsrelatie

Alles verandert natuurlijk wanneer Japan tijdens de tweede wereldoorlog de verassingsaanval op Pearl Harbour uitvoert en Hitler start met Operatie Barbarossa (zie boven), zijn oorlog tegen Rusland. Ze gaan samenwerken tegen de gemeenschappelijke vijand, de asmogendheden, wat ertoe leidt dat de ideologische verschillen naar de achtergrond verdwijnen. De twee naties gaan elkaar ondersteunen, maar toch blijft er achter de schermen heel wat wantrouwen bestaan. Het principe van ‘de vijand van mijn nog grotere vijand is mijn vriend’, leidt tot de gelegenheidsrelatie tijdens de tweede wereldoorlog. Tijdens deze gelegenheidsrelatie gaan de geallieerden verschillende keren samenkomen om hun strategie tegen Hitler te bespreken, maar ook om de toekomst van Europa na de oorlog te bepalen.

Fiche: Conferentie van Teheran

Fiche: Conferentie van Jalta

Fiche: Conferentie van Potsdam

De eerste ontmoeting is de conferentie van Teheran in december 1943. Toen kwamen Churchill (GB), Roosevelt (VS) en Stalin (SU) voor het eerst bijeen. Men nam de volgende besluiten:

De Sovjet-Unie mocht de veroverde gebieden houden die in de tijd van de tsaar deel uitmaakten van het Russische Rijk. De Britten en Amerikanen aanvaardden de annexatie van de Baltische staten.
Stalin werd een tweede front toegezegd. Hij kreeg de belofte van GB en de VS dat ze in het westen een nieuw front zouden opstarten zodat het Duitse leger zich moest concentreren op twee fronten en het Rode leger van de SU dus meer ondersteund werd.

In februari 1945, toen duidelijk werd dat de gealieerden de oorlog zouden winnen, kwamen de drie grootmachten Churchill (GB), Stalin (SU) en Roosevelt (VS) opnieuw bijeen in de conferentie van Jalta: daar spraken ze onder andere af dat:

Duitsland in vijven te delen. Een stuk zou aan Polen en de Russen toevallen de rest zou in vier bezettingszones worden verdeeld
Berlijn zou in vier delen worden verdeeld
Dat de in de veroverde gebieden door de Russen er vrije en democratische verkiezingen zouden gehouden worden.

Op de conferentie van Potsdam vindt plaats in Juli en Augustus 1945, na de capitulatie van Duitsland. Roosevelt was inmiddels overleden en vervangen door Truman, Churchill had na een verkiezingsnederlaag plaats moeten maken voor Attlee. Bepaalde zaken waarvan de aanzet al gegeven was in Jalta (zie boven), werden concreet gemaakt: de verdeling van Duitsland en Berlijn kreeg concreet vorm, de processen van Neurenberg werden vastgelegd en de grens tussen Polen en de Sovjet-Unie werden vastgelegd. Maar Truman stond veel wantrouwender tegenover Stalin dan zijn voorganger Roosevelt. Tijdens deze conferentie tekende zich de belangentegenstelling al af tussen het kapitalistisch westen en communistische oosten:

Van het zelfbeschikkingsrecht kwam in de door de Sovjet Unie bevrijdde gebieden niets terecht. De Sovjet-Unie was toen al hard doende om de communistische invloed in het door haar ‘bevrijde’ Oost-Europa uit te breiden, tegen de afspraken van Jalta in. Dit werkte het wantrouwen in de hand.
Er was een groot verschil in de opvattingen over de terugbetalingen en de vluchtelingen van Duitsland
De Amerikanen wilden hun kennis over de atoombom niet delen met de Russen, wat het wantrouwen na het gebruik van de atoombommen achteraf in de hand werkte.

Fiche: De atoombom

De conferentie van Potsdam bleek dan ook de laatste conferentie te zijn tussen de geallieerde landen van de Tweede Wereldoorlog. Op deze conferentie werden ook de Japanse voorwaarden tot overgave bepaald, waarbij Japan het ultimatum kreeg van totale overgave: voldeed het land daaraan niet, dan zou het direct en totaal verwoest worden. Het woord atoombom werd hierbij niet gebruikt, waardoor de Japanners wellicht geen direct vermoeden kregen, van aard en omvang van destructie, die hen te wachten stond. Truman meldde op de conferentie van Potsdam aan Stalin dat hij een nieuw en krachtig wapen tot zijn beschikking had. Stalin, die door spionage ironisch genoeg reeds lang voor Truman wist dat het om een atoomwapen ging, moedigde Truman aan om alle mogelijke wapens te gebruiken om de oorlog zo snel mogelijk te beëindigen. Truman besliste op deze conferentie dus, met de indirecte aanmoediging van Stalin, om het atoomwapen te gebruiken. Japan ging na deze atoomaanvallen akkoord met de voorwaarden. Voor de Sovjet-Unie was de atoombom echter een wapen dat het machtsevenwicht in de wereld voor altijd zou kunnen veranderen: hoe kon je onderhandelen met iemand die uiteindelijk het machtigste wapen had?

Fiche: IJzeren gordijn

Stalin was vanuit zijn standpunt voornamelijk in veiligheidsgaranties geïnteresseerd en breidde om die reden zijn gebied en invloedssferen uit. Hij wilde zeker zijn dat Duitsland gaan gevaar meer vormde voor hem: hij was immers al tweemaal aangevallen door Duitsland in de laatste halve eeuw en zou dus ten alle koste willen voorkomen dat Duitsland opnieuw een sterke macht zou worden aan zijn grenzen. Daarom wilde hij zware herstelbetalingen in Duitsland en een blijvende invloed in de landen die tussen de SU en het land lagen. Een marxistisch-leninistische wereldrevolutie had voor hem waarschijnlijk geen prioriteit, het ging vooral over veiligheid. Overal in Oost-Europa ontstonden zo ‘Volksdemocratieën’, marrionettenstaten van de SU die moesten luisteren naar Moskou (Hetzelfde gold voor Oost-Duitsland!).

Uit deze hele evolutie ontstond een internationale, bipolaire orde: de wereld kwam onder spanning te staan tussen de grootmachten die overbleven na de tweede wereldoorlog. En al snel komen de duidelijk ideologische verschillen (zie boven) opnieuw boven: Op 9 februari 1946 maakte Stalin in een toespraak in het Bolsjojtheater in Moskou voor het eerst in het openbaar duidelijk dat er een nieuwe tijd aangebroken was: duurzame vrede tussen het communisme en kapitalisme achtte hij onmogelijk. Kort daarop, begin maart 1946, sprak Winston Churchill zich uit en liet in een speech de term ‘IJzeren Gordijn’ vallen, dat over Europa was neergedaald en het continent in twee blokken verdeelde. De koude oorlog was begonnen.

Colofon

Het arrangement 5.7. Het ontstaan van de bipolaire orde is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

Auteur: jef schokkaert
Laatst gewijzigd: 2020-06-19 15:46:11
Licentie: Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat

het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken

voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

Eindgebruiker: leerling/student
Moeilijkheidsgraad: gemiddeld

Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

schokkaert, jef. (z.d.).

5. De nasleep van de tweede wereldoorlog

https://maken.wikiwijs.nl/133835/5__De_nasleep_van_de_tweede_wereldoorlog

Downloaden

Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

Metadata

Metadata overzicht (Excel)

LTI

Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

Arrangement

IMSCC package

Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

IMSCC package

Voor developers

Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.