Welkom bij Kennisbank Geschiedenis 2e fase.
Anders dan in de andere tijdvakken zijn we in tijdvak 1 voor informatie geheel afhankelijk van archeologische vondsten. De eerste geschreven bronnen dateren uit omstreeks 3000 v. Chr. Alles wat we weten, of liever gezegd denken te weten over de tijd daarvoor, is gebaseerd op interpretatie van archeologische vondsten.
Ook in Nederland worden resten uit de prehistorie gevonden.
7 miljoen jaar oude schedel in Tsjaad gevonden - Artikel juli 2002
Een tweede verrassing was dat Brunet en zij collega’s hun ontdekking in Tsjaad deden, een land in centraal Afrika, dat ver verwijderd is van de gerenommeerde fossiele vindplaatsen in oost- en zuidelijk Afrika. Het lijkt erop dat, tussen 7 en 5 miljoen jaar geleden, de hominiden in meer geslachtslijnen en over een groter gebied verspreid evolueerden dan eerder door wetenschapper werd aangenomen, zegt antropoloog Bernard Wood van de George Washington University in Washington, D.C. “Dit is een ongelofelijke vondst,” vind antropoloog Daniel Lieberman van de Harvard universiteit. "De hominide-geslachten in Oost- en zuidelijk Afrika blijken maar een klein deel te vormen van een ingewikkeld evolutionair proces."
Deel 2 artikel: 7 miljoen jaar oude schedel in Tsjaad gevonden
Paleontologen, wetenschappers die de oorsprong van de mens onderzoeken, geloven dat de oudste mensachtige wezens zo’n 4 à 6 miljoen jaar geleden in Oost-Afrika leefden. Waarschijnlijk leefden er destijds meerdere soorten mensachtigen naast elkaar. De oudste werktuigen die zijn gevonden zijn ongeveer 2,4 miljoen jaar oud en aangetroffen in het huidige Tanzania.
Gereedschap
Vermoedelijk werd vuur voor het eerst gebruikt ongeveer 500 000 jaar geleden door de Pekingmens (homo erectus). De mens zal het vuur bij blikseminslagen of bij gloeiend lava meegenomen hebben. Vervolgens leerden mensen het vuur brandend te houden met gesprokkeld hout. Lange tijd zijn de mensen van vuur uit de natuur afhankelijk geweest. Uiteindelijk hebben mensen geleerd zelf vuur te maken.
Nederland
Op grond van de opgravingsgegevens en verschillende andere karakteristieke kenmerken, is vrijwel zeker dat het graf van Niersen te dateren is in het Laat-Neolithicum.
Jagers en verzamelaars zoals we gemakshalve alle menselijke bewoners van de aarde voor 11.000 v. Chr. aanduiden, hadden een belangrijk gemeenschappelijk kenmerk. Ze leefden van de jacht op dieren en verzamelden alles wat eetbaar was en namen dat mee op hun trektochten. De mobiliteit van hun belangrijkste voedselbron bepaalde hun leefwijze.
De overgang van de leefwijze van jager-verzamelaar naar de leefwijze van landbouwer wordt de Neolithische revolutie genoemd naar het tijdperk waarin deze overgang zich voltrok: het Neolithicum ofwel jonge Steentijd. In het Nabije Oosten ontwikkelden mensen tamme graansoorten die een grotere korrel hadden en meer opbrachten dan de wilde graansoorten.
Prehistorische landbouwwerktuigen.
In dit gebied in het Midden-Oosten ontstond waarschijnlijk de eerste landbouw. De vruchtbare rivierdalen van de Eufraat, de Nijl en de Tigris waren daarvoor zeer geschikt.
Over de wijze waarop de eerste stedelijke gemeenschappen ontstonden, bestaan meerdere visies. Sommige wetenschappers zien de opkomst van steden als een gevolg van het succes van de landbouw, anderen geloven dat een grote droogte het bestaan als nomade onmogelijk maakte. Hoe het ook zij, het is zeker dat het opgeven van de nomadische levenswijze en de ontwikkeling van de landbouw de basis legde voor de eerste stedelijke gemeenschappen.
De toepassing van irrigatietechnieken maakte de landbouw op de vruchtbare oevers van de Eufraat en de Tigris in Soemerië tot een succes. Beide rivieren traden regelmatig uit hun oevers waardoor het overstroomde land rijke landbouwgrond werd.
De dorpen in het zuiden van Mesopotamië groeiden uit tot stedelijke gemeenschappen. Er waren waarschijnlijk zo’n dertig stadstaten met aan het hoofd een soort vorst. Er was sprake van onderlinge concurrentie die resulteerde in vele onderlinge oorlogen. Dat was de keerzijde van de nieuwe maatschappij: de sedentaire levenswijze in steden bracht meer bezit met zich mee dan de nomadische levensstijl. Met bezit werd ook de hiërarchie binnen de gemeenschap versterkt en de concurrentie tussen steden aangewakkerd.
Het oudste wetboek: De codex Hammurabi uit het antieke Mesopotamië. De codex was in steen gegrift en benadrukte zo de strikte en onveranderbare wetsregels.
De maatschappij in de eerste steden deed de behoefte ontstaan om bepaalde zaken te noteren zoals rechtsregels en wetten, de hoeveelheid oogst en belasting, maar ook om verhalen op te tekenen. De eerste teksten die mensen produceerden, waren logogrammen die in steen of gebakken klei werden gekrast. De tekens waren symbolen die op primitieve wijze verwezen naar de werkelijkheid. Het gebruik van symbolen was behoorlijk omslachtig. Er was een enorme hoeveelheid symbolen nodig om iets in taal te kunnen uitdrukken.
De evolutie van logogrammen naar spijkerschrift.
Filosofie betekent letterlijk zoiets als: uit zijn op kennis. De eerste denkers richtten zich op de natuur. In het Grieks heet het domein van hun denken de fysica. In de moderne tijd ontwikkelde de fysica, natuurwetenschap, zich tot een zelfstandige wetenschappelijke discipline.
Griekenland is van nature maar voor een klein deel bewoonbaar. Door de barrièrewerking van de vele bergen ontstonden er zo’n 750 gemeenschappen die zich onafhankelijk van elkaar ontwikkelden. Wij spreken wel van ´stadstaten´. In het Grieks gebruikte men voor zo’n bestuurlijke eenheid het woord ‘polis’ (meervoud: ‘poleis’); wij gebruiken voor het bestuur van de samenleving het daarvan afgeleide begrip politiek.
Rond 800 nam de omvang van de bevolking toe. Dit leidde in de eerste plaats tot veroveringen direct rond de polis. Zo hoorde op den duur een flink deel van de Peloponnesos bij de polis Sparta en heel Attica bij Athene.
In Ionië begint het verhaal van de Griekse filosofie. Eeuwenlang hadden mensen voor het beantwoorden van levensvragen hun toevlucht genomen tot bovennatuurlijke verklaringen, waarin goden en helden een grote rol speelden.
Door een steeds toenemende handel, maar ook door nieuwe economische activiteiten als de mijnbouw kregen de traditionele rijken, de grootgrondbezitters, concurrentie van nieuwe groepen. Deze ´nieuwe rijken´ waren ook in staat de kosten te dragen voor een wapenrusting om ten strijde te trekken – van oorsprong het alleenrecht van de bezittende klasse. De nieuwe status vroeg erom ook omgezet te worden in politieke macht: waarom zouden de nieuwe rijken niet evenveel recht hebben op deelname aan het bestuur van de polis?
Protagoras (ca 490-420)
Gorgias (ca 480-376)
Tegenover de relativistische denkwijze van de sofisten staat de filosofie van Sokrates, Plato en Aristoteles.
Deze theorie wordt Plato’s Ideeënleer genoemd. Plato onderscheidt twee werelden. In de waarneembare wereld is alles veranderlijk en vergankelijk; dit is het domein van de opvattingen en meningen. De ware wereld is eeuwig en onveranderlijk. Hier bevinden zich de ‘essenties’ (in het Grieks ‘ideeën’) van alles wat we met onze zintuigen waarnemen; deze wereld is ‘ideaal’. Dit is het domein van de zekere kennis en de objectieve waarheid. De allerhoogste Idee is het Goede. Dit dualisme – de theorie dat er twee werelden zijn – uit zich ook in een onderscheid tussen het menselijk lichaam, veranderlijk, sterfelijk, waarneembaar, en een onveranderlijke, eeuwige kern, de ziel.
Alexander de Grote kwam uit Macedonië, ten noorden van de Peloponnesos.
Epikouros (in het Latijn wordt zijn naam gespeld als Epicurus, vandaar dat de filosofische stroming het Epicurisme wordt genoemd) bouwde voort op de atoomtheorie van Demokritos. Alles is in dit wereldbeeld toevallig ontstaan door een samenvoeging van atomen. En alles zal ook op zeker moment weer uit elkaar vallen. Het leven is van tijdelijke aard en alles wat gebeurt is een kwestie van toeval. De enige manier om je tegen het toeval te wapenen is je gemoedsrust bewaren. Mensen moeten proberen onverstoorbaar te blijven. Actief meedoen aan de politiek past daar niet bij.
De Stoa ging van een totaal tegenovergesteld wereldbeeld uit: de hele kosmos is in stoïcijnse ogen volstrekt rationeel geordend. Niets gebeurt toevallig, alles is voorzien door een hogere macht, die wordt aangeduid met Rede (ratio, verstand) of Voorzienigheid.
De vorm van de Griekse tempel is misschien wel de meest geïmiteerde vorm uit de hele geschiedenis.
De eerste Griekse beelden vertonen sterke gelijkenis met de Egyptische: frontaal, houterig, een algemeen type weergevend. Maar op drie punten ontwikkelde de Griekse beeldhouwkunst zich.
Het Archaïsche portret
Vroeg klassiek 
Klassiek idealisme
Griekenland heeft na zijn nederlagen
De Romeinen hebben consequent een politiek van romanisering gevolgd: ze hebben de overwonnen bevolking als het ware ‘verromeinst’; geïntegreerd in de Romeinse samenleving zouden we nu zeggen. De bestuurslaag van de overwonnen volken bleef veelal in functie, ze kwam alleen onder de Romeinse ‘rijksoverheid’ te vallen. De lokale elite paste zich daarom al snel aan, verwierf het burgerrecht en gebruikte Latijn als voertaal.
Strijd
Er vonden enkele veldslagen met Kimbren en Teutonen plaats langs de grenzen van het toenmalige Romeinse grondgebied in Noord-Italië en Zuid-Frankrijk. Nadat Caesar Gallië had veroverd wilden de Romeinen de grens van het rijk het liefst langs de rivier de Elbe leggen. Zij stuitten echter opnieuw op de Germanen. Na de slag in het Teutoburgerwoud, waar de Romeinse legioenen in 9 nC een verpletterende nederlaag leden, vormden de Rijn en de Donau de grens tussen het Imperum Romanum en Germaans territorium.
De Romeinen beveiligden de grens van het rijk door de zogeheten limes aan te leggen: een militaire zone met op gezette plaatsen verdedigingstorens en legerkampen, verbonden door een weg. Deze weg was ook een handelsroute en langs de grens ontstonden ook burgernederzettingen. Het was dus een tamelijk open grens, waardoor uitwisseling plaatsvond tussen de Romeinse en de Germaanse cultuur.
Ten tijde van keizer Marcus Aurelius (161-180) werden de Germanen door stammen die vanuit het oosten naar het westen trokken, tegen de grenzen van het Romeinse rijk aangeduwd. Een aantal stammen vroegen of ze zich binnen de grenzen van het imperium mochten vestigen. Marcus Aurelius stond dat toe. Niet alleen vormden de Germanen zo nog steeds een welkome buffer tegen aanvallen van buitenaf, zij het nu binnen het rijk, maar ook betaalden zij voortaan belasting aan de Romeinen.
De grote volksverhuizing
Het Romeinse rijk was aan het begin van de derde eeuw in een poging effectiever te kunnen optreden tegen de aanvallen van buitenaf gesplitst in een westelijk en een oostelijk deel, met hoofdsteden en onderhoofdsteden dichter bij het front. In het westelijk deel werd de laatste keizerin in 476 afgezet door de Germaanse generaal Odoaker. Het Oost-Romeinse, Byzantijnse rijk was economisch sterker en kon de aanvallen wel weerstaan. Pas in 1453 zou dit deel van het imperium ophouden te bestaan (inname van Constantinopel door de Ottomanen).
Staatsvijanden
In 313 maakte keizer Constantijn (zie afbeelding links) een draai van 180 graden en erkende het christendom, wellicht omdat hij er een nieuw bindmiddel in zag voor het imperium. Uiteindelijk werd het christendom aan het eind van de 4e eeuw door keizer Theodosius verheven tot staatsgodsdienst van Rome.
De wortels van de verspreiding van het christendom liggen in de Middeleeuwen. In dat tijdvak heeft het christendom zich opgewerkt van een kleine verboden sekte tijdens het Romeinse Rijk tot een godsdienst die de geschiedenis van Europa en de wereld zou domineren.
Vanaf 313: einde vervolging christenen
Vanaf 394: Christendom wordt staatsgodsdienst
496: Eerste doop van een Frankische vorst.
714 - 741: Uitbreiding christelijke Frankische Rijk.
768-814: Frankische vorst Karel de Grote door de paus tot keizer gekroond
Karel de Grote zette de politiek van zijn voorvaderen voort. Ook hij ondersteunde het zendingswerk waarbij geen middel onbenut werd gelaten om heidenen te bekeren. De zendgraven werd opgedragen de christelijke plichten, waarden en normen bij de bevolking te bevorderen. Via de zogenaamde 'tienden' zorgde Karel dat de boeren tien procent van hun oogst of jongvee afstonden om kerken, kloosters en priesters te onderhouden. Aan alle abdijen legde Karel de regel van Benedictus op.
Regel van Benedictus
Vanuit Engeland (en Ierland) zette de kerstening ofwel bekering tot het christendom, zich voort in West-Europa. Bisschoppen en missionarissen bezochten de niet-christelijke volken op met als doel hen te bekeren. Veel heidense gewoonten bleven bestaan maar werden 'vertaald' en kregen een christelijke inhoud. Kerken werden vaak gebouwd op de plek waar de rituelen van de oude heidense cultus werden uitgevoerd. Christelijke feesten werden vaak gevierd op de datum van oude heidense feesten. De kerstening van Nederland werd o.a. in gang gezet door de komst van de bisschoppen Willibrord en Bonifatius.
Willibrord was een Engelse priester die zich ten doel had gesteld om heidense volken te bekeren tot het christendom. Hij vertrok naar de Friese kust om de weerbarstige Friezen te bekeren. De Friezen waren doorlopend in oorlog met de reeds christelijke Franken. Omdat de bekering een lastige taak bleek, zocht hij steun bij de Frankische machthebbers en de paus. De laatste benoemde Willibrord tot aartsbisschop van de Friezen.
Met de pauselijke zegen op zak reisde de Engelse Bonifatius naar Utrecht, naar zijn collega Willibrord. Net als Willibrord ondervond hij de afwijzende houding van de Friezen. Veel Germanen en Friezen hadden geen boodschap aan het christendom. Bonifatius probeerde de Germanen te doen inzien dat hun goden machteloos waren door op tal van plaatsen de heidense heiligdommen met de grond gelijk te maken en er kerken en kloosters voor in de plaats te bouwen.
Rond het eind van de zevende eeuw in het gebied waar nu de landen Saudi-Arabië, Irak, Jemen en Oman zich bevinden, leefden verschillende Arabische stammen die elkaar naar het leven stonden. De loyaliteit aan de eigen stam en de vijandschap ten opzichte van andere stammen was groot. Het alledaagse bestaan was hard en gericht op overleven. Het gebrek aan voldoende vruchtbare grond maakte het leven nog moeilijker.
Mekka als handelscentrum
Mohammed, de grondlegger van de islam, kwam voort uit een stam die handel dreef in en rond Mekka. Mohammed werd al op zijn zesde jaar wees en opgevoed door familieleden. In zijn jonge jaren was hij schaapherder, maar ruilde dat beroep in voor een succesvol bestaan als koopman.
Politiek
Volgens de overlevering trok Mohammed zich in 610 tijdens de ramadan terug in een grot waar hij een visioen kreeg van een engel. Deze zou de volgende woorden tot hem hebben gericht: ‘Draag voor’ (Ikra). Mohammed antwoordde: ‘Ik ben geen voordrager!’. De engel hield vol en herhaalde: ‘Draag voor (Ikra)!’ Na enkele malen merkte Mohammed dat de woorden die uit zijn mond rolden, woorden uit het heilige schrift waren. Vanaf dit moment was Mohammed wanhopig, radeloos en onzeker wat hij met deze ervaring moest doen. In een poging zich van de berg af te werpen kreeg hij nogmaals een visioen, ditmaal van de aartsengel Gabriel. Een stem uit de hemel zei: ‘Mohammed!, Gij zijt de gezant van God en ik ben Gabriel’.
Het werd Mohammed uiteindelijk duidelijk dat hij was aangewezen om Gods boodschap te verspreiden onder het Arabische volk. In de jaren die volgden tekende hij met hulp van geleerden Gods boodschap op in de koran. De boodschap van de koran is: Allah (Arabisch woord voor God) is de enige en almachtige God. Hij heeft de mens geschapen en hem goede zaken zoals voedsel en kleding gegeven. Ook heeft Allah regels vastgelegd die dienen als richtsnoer voor het menselijk handelen (Sharia). In ruil daarvoor vraagt hij van de mens dankbaarheid in de vorm van het gebed, ofwel de Salat en de zorg voor armen. Samen vormt dit de islam, ofwel ‘overgave aan Allah’.
Naast zijn literaire arbeid voor de koran, was Mohammed ook bezig met de sociale en politieke problemen in zijn streek. De traditionele vijandigheden tussen de verschillende Arabische stammen probeerde hij te elimineren door instelling van de Oemma, ofwel de wereldwijde gemeenschap van moslims.
Het begin van jaartelling van de islam
Na de dood van Mohammed in het jaar 632 ontstond er een politiek en religieus machtsvacuüm. Het was niet duidelijk wie de profeet kon opvolgen als leider van de moslims. Kandidaten waren zijn bloedverwanten en zijn meest trouwe dienaren.
Positie van de kaliefen
Positie van de imams
In de periode dat Mohammed nog leeft breidt de islam zich vanuit de plekken Mekka en Medina. Tijdens Mohammeds leiderschap werd het grootste deel van het Arabisch Schiereiland vrij snel onder islamitisch bestuur gebracht. Mohammed wist de verschillende stammen door militaire campagnes bij elkaar te brengen. Hij trad daadkrachtig op en dit trok veel Arabieren aan.
Na de dood van Mohammed in 632 werd Aboe Bakr kalief en daarmee de opvolger van Mohammed. In de twee jaar tot zijn dood in 634 wist hij het gehele Arabisch Schiereiland te veroveren.
Omar ibn al-Khattab (634-644)
De periode daarna veroverde de Omajjaden-dynastie grote delen van Spanje. In de jaren van 661 tot 750 behoorde Spanje tot het Islamitische Rijk. Het Arabisch werd de officiële taal in het hele Islamitische Rijk. Er werden Arabische munten ingevoerd: gouden dinars, zilveren dirhams, voorzien van Koranverzen. Bijna 90 jaar (661-750) regeerden de Omayaden kaliefs vanuit hun hoofdstad Damascus. Zij regeerden het land meer dan wereldlijke vorsten, dan als godsdienstige leiders.
1. Uitspreken van de geloofsbelijdenis (sjahadah)
Het einde van de agrarisch-urbane samenleving
Vroonland en hoeveland
De economie van de Middeleeuwen draaide om het bezit van grond. De koning of keizer stond aan de top van de hiërarchie en beleende zijn grond als leenheer aan leenmannen. Deze leenmannen zwoeren bij de aanvaarding dat zij hun leen in naam van de koning of keizer goed zouden besturen. Een leenman was van adel, wat inhield dat hij een hoge functie had in het leger. Zij voerden titels als hertog, graaf of ridder maar kwamen ook voort uit de kerkelijke hiërarchie zoals bisschoppen. Als grootgrondbezitters beheerden zij in naam van de koning een landgoed. Op grond die werd uitgeleend aan een kloosterorde, was het klooster de centrale plek van waaruit het domein of landgoed werd bestuurd.
Naast de horigen waren er ook vrije boeren. Bij die status hoorden specifieke plichten en rechten. Vrije boeren die een stuk land van de leenman pachtten, voldeden hun pacht meestal met een deel van de oogstopbrengst.
Het drieslagstelsel (zie afbeelding) was een verbetering van het tweeslagstelsel waarbij landbouwgrond in drieën werd opgedeeld. Het drieslagstelsel was een populaire landbouwmethode in de Middeleeuwen en werd actief door Karel de Grote gepropageerd. Op een stuk grond werd in het eerste jaar wintergraan (tarwe of rogge) verbouwd, het jaar erna zomergraan (gerst of haver) en het derde jaar lag de grond braak. Dit grondgebruik werd op alle drie stukken toegepast waardoor er meerdere oogsten mogelijk waren en er telkens een stuk grond braak lag. In daaropvolgende eeuwen werd de vruchtwisseling door een toename van het aantal gewassen en de toepassing van bemesting steeds ingewikkelder. De bemesting zorgde voor een betere bodem en meer opbrengst.
Horige boeren waren gebonden aan hun grond en behoorden in feite toe aan hun leenman. Dat wil niet zeggen dat zij rechteloos waren. De grond die zij gebruikten gaf hen bepaalde gebruiksrechten en bovendien had hun heer de formele plicht hen te beschermen tegen geweld.
Het leenstelsel was een manier van besturen die gangbaar was bij de Franken. Zij waren echter geen uitvinders van dit systeem. Ook de Romeinen gaven grond in bruikleen met daaraan verbonden plichten en rechten voor de leenman. Basis voor het systeem was de onderlinge afhankelijkheidsrelatie tussen leenheer en leenman. De opperste leenheer, een vorst of koning, was afhankelijk van trouwe krijgsheren. Zij stonden hun vorst bij in het veroveren van nieuwe gebieden en bij de verdediging van bestaande gebieden. Als dank kregen zij een leen, een stuk land. Bij de aanvaarding van een leen zwoeren zij een eed van trouw aan hun vorst. De vorst had de zekerheid dat met de aanstelling van de juiste leenmannen zijn land goed werd bestuurd. Leenmannen die op dergelijke wijze een groot gebied moesten besturen waren op hun beurt afhankelijk van lagere krijgsheren die zij op dezelfde manier, met het uitgeven van lenen aan zich bonden. Het leenstelsel had een duidelijk hiërarchische structuur en was gebaseerd op onderlinge afhankelijkheid.
De macht van Karel de Grote verbrokkelt
Zo’n duizend jaar geleden waren er erg weinig steden. De meeste mensen vonden een bestaan in de landbouw en bewerkten met primitieve middelen het land.
Ontwikkelingen in de landbouw hebben in de geschiedenis vaak grote gevolgen gehad.
Animatie: landbouwgrond werd in drie stukken verdeeld. Het ene jaar verbouwde men in het najaar wintergranen zoals tarwe en rogge op de akker en het volgende jaar zaaide de boer een zomergraan zoals haver of gerst in het voorjaar en het derde jaar werd er niets op de grond verbouwd en mocht de grond ‘rusten’. Zo werd uitputting van de grond voorkomen. Dit werd het drieslagstelsel genoemd.
Bevolkingsgroei
Door de opbloei van de landbouw na 1000 was het weer mogelijk om handel te drijven. Het probleem van de onveilige wegen bleef echter nog een belangrijke rol spelen. De bouw van kastelen met dikke muren en muren om stedelijke nederzettingen, bood meer veiligheid. Op gunstige plekken voor de handel zoals kruispunten en waterwegen werden nederzettingen gebouwd die konden uitgroeien tot steden.
Het grondgebied rondom Arneym viel onder de graaf van Hamaland en de kloosters in Elten en Prüm. Een stuk gemeenschappelijke grond, het land van de marke (Land van de Markt) was onderwerp van onderlinge twisten. Door de bevolkingsgroei, de opkomst van handel en nijverheid, profiteerden de inwoners van Arneym van het conflict tussen de graaf en de kloosters. Het dorp wist van de graaf stadsrechten te verwerven:
Handel
Handwerklieden
Stadsrechten werden in de Middeleeuwen door de feodale landsheer verleend aan stedelijke gemeenschappen. Het waren allerlei rechten en voorrechten (privileges) en die maakten het mogelijk om een van de landsheer onafhankelijke rechtspraak in te stellen. De landsheer droeg zijn positie als hoogste juridische autoriteit over aan stedelijke rechtbanken en verleende deze vrijheden om de economische ontwikkeling van een stad te stimuleren. Voor de landsheer stonden daar hogere inkomsten tegenover in de vorm van belastingen. Hoe meer er werd gehandeld en geproduceerd in en rond de steden, des te meer geld kon de landsheer verdienen aan belastingheffing.
Openbare gebouwen zoals kerken werden in steen uitgevoerd en moesten representatief zijn om indruk te maken op bezoekers. In de late Middeleeuwen gebeurde dat in de gotische stijl. De gewone huizen waren meestal van hout en zeer primitief. Omdat de meeste huizen een open stookplaats hadden, werden Middeleeuwse steden vaak geteisterd door grote branden.
De economische ontwikkeling van de steden in de late Middeleeuwen werd niet begrensd door de stadsmuren. Een aantal Noord-Europese steden ging in de tweede helft van de 13e eeuw vrijwillig samenwerken in een groep, ofwel Hanze. Het was daarbij de bedoeling om handel te beschermen en uit te breiden. Door gezamenlijk te reizen en te handelen konden kooplieden hun gemeenschappelijke belangen beter verdedigen. Tevens was het samen reizen veiliger.
De ambachtslieden in de steden organiseerden zich in gilden. Dat waren belangenorganisaties voor personen van hetzelfde beroep. Lidmaatschap vanuit een bepaald beroep was meestal verplicht. De regels voor onderlinge concurrentie werd via de gilden geregeld maar ook de voorwaarden omtrent lidmaatschap, kwaliteitsregels van geleverde producten en de opleiding van gezel (leerling) tot meester werden nauwkeurig beschreven en waren bindend voor de gildeleden. Probleem van de gilden was dat de regels vaak zo star waren dat vernieuwingen en verbeteringen buiten de deur werden gehouden.
Afbeelding linksboven: De stadsmuren van Montagnana (Italië) uit de 14e eeuw, zijn vrijwel geheel bewaard gebleven. Er zijn nog 24 torens en vier zwaar versterkte stadspoorten.
Het streven van Gregorius VII naar absolute macht binnen kerk en maatschappij stond in dienst van een religieus doel. Hij was voorstander van een maatschappij die in alle facetten was doordrongen van het christelijke geloof.
In de 10e eeuw kwam als reactie op het wereldse gedrag binnen de Kerk en kloosters een hervormingsbeweging op die terug wilde naar de spirituele basis. Middelpunt van die beweging was de kloosterorde van Cluny die werd opgericht in de 10e eeuw en een belangrijke invloed zou hebben op de Kerk. Een strikte naleving van de regel van Benedictus was het fundament van de in eerste instantie kleine kloosterorde. Er werd onafgebroken gebeden, gewerkt en aan liefdadigheid gedaan. Het contrast tussen de ascetisch en sober ingestelde orde van Cluny met de Kerk en de oudere kloosterordes was groot.
Het Oosters Schisma is de scheuring van de christelijke Kerk in de Rooms-Katholieke en de oosterse orthodoxe Kerk. In 1054 excommuniceerden de patriarch van Constantinopel en Paus Leo IX elkaar.
Het Oosters Schisma was een definitieve scheuring van de christelijke kerk in de rooms-katholieke kerk en de oosterse orthodoxe Kerk. Het schisma betekende een aanzienlijk gezichtsverlies voor de paus. De kruistochten leken een geschikt middel om zijn positie als leider van de gehele christelijke kerk te herstellen.
Het Byzantijnse rijk was de voortzetting van het oostelijk deel van het Romeinse rijk. De cultuur, religie en de taal waren overwegend Grieks. De inwoners zagen zichzelf echter als directe erfgenamen van het Romeinse Rijk en Byzantijnse keizers spiegelden zich aan de Romeinse keizers. Het Oost-Romeinse rijk vormde voor West-Europa een belangrijke buffer tegen het Arabische Rijk en de Centraal-Aziatische rijken van de Seltsjoeken en Mongolen.
De islam had zich omstreeks 750 na Chr. vanuit het Arabische schiereiland verspreid over de Noord-Afrikaanse kust en Spanje en Portugal. Het christelijke Byzantijnse rijk en het rijk van de Perzische Sasaniden waren in die tijd ernstig verzwakt. Het machtsvacuüm werd opgevuld door de moslims.
De kruistochten hebben een belangrijke rol gespeeld in de late Middeleeuwen. Het religieuze motief speelde in de Middeleeuwen een belangrijke rol. Die drijfveer ging in de praktijk vaak hand in hand met het streven om er ook persoonlijk beter van te worden. Voor veel ridders en vorsten werden de kruistochten een traditie en een proeve van mannelijkheid. Bovendien was er in het Midden-Oosten veel rijkdom te vergaren:
Zie afbeelding: Kruistochtprediker Peter de Kluizenaar mobiliseerde overal in Europa mannen, vrouwen en kinderen, voor de zogenoemde boerenkruistocht. Honderdduizenden mensen vaak van gewone afkomst zoals boeren, horigen en ambachtslieden, maar ook ridders en lage edelen, trokken in 1096 naar Constantinopel. De enorme toevloed van mensen leidde onderweg tot grote problemen.
In 1099 werd Jeruzalem veroverd en stichtten de kruisvaarders enkele kleine staten, waaronder Koninkrijk Jeruzalem. Godfried van Bouillon, een van de leiders van de Eerste Kruistocht werd aangesteld als ‘Beschermer van het Heilige Graf’. In 1187 werd Jeruzalem door de moslims heroverd. In tweehonderd jaar werden ongeveer 9 grote kruistochten georganiseerd.
Door een handige huwelijkspolitiek kreeg Filips de Stoute (betekent ‘de moedige’) die de Bourgondische landen van zijn vader te leen had gekregen, het voor elkaar een huwelijk te sluiten met Margareta van Male, erfgename van welvarende graafschappen in Vlaanderen.
In 1404 overleed Filips de Stoute en werd opgevolgd door zijn zoon Jan zonder Vrees. Deze erfde Bourgondië van zijn vader en via zijn moeder de gebieden Vlaanderen, Artois en Franche-Comté.
Filips de Goede, zoon van Jan zonder Vrees wilde, mede door de moord op zijn vader, los van de feodale banden met Frankrijk, een Bourgondische staat stichten. Daarin was hij bijzonder succesvol. Hij was een goed strateeg die de adel en de rijke steden tevreden wist te houden en tegelijkertijd zijn macht wist uit te breiden.
Karel de Stoute, zoon van Filips de Goede zette de traditie van zijn vader voort. Ook hij droomde van het koningschap en uitbreiding van macht en gebied. Zijn enorme ambities brachten hem in conflict met de adel en de steden. Omdat Karel een staand huurleger had ingesteld was hij in staat om verzet van steden als Gent en Luik met geweld de kop in te drukken.
Dochter van Karel de Stoute, erfde een verarmd Bourgondië dat ten prooi leek te vallen aan Frankrijk. Lodewijk XI van Frankrijk probeerde zijn zoontje te koppelen aan Maria om op die manier Bourgondië als erfland zonder oorlog binnen te slepen. Intussen bouwde Lodewijk aan de opbouw van een sterk leger om de buit eventueel met geweld binnen te slepen. Maria stond alleen en kon zelfs niet terugvallen op de steun van de adel die grotendeels was overgelopen naar het Franse kamp. Zij zocht via de Staten-Generaal hulp bij de steden en gewesten. Steden en gewesten gaven haar financiële steun in ruil voor een ruim pakket aan privileges (Het Groot Privilege) voor de steden en gewesten.
De geschiedenis kwam vanaf 1500 in een stroomversnelling terecht door de grote ontdekkingsreizen en door de Reformatie.
Columbus (1451-1506), afkomstig uit Genua, vestigde zich enkele jaren in Portugal waar herhaaldelijk schepen vertrokken, op zoek naar een zeeweg naar Indië (Zuid- en Zuidoost Azië). Columbus was ervan overtuigd dat Indië sneller was te bereiken via een westelijke zeeroute. Omdat in Portugal weinig belangstelling was voor zijn overtuiging, legde hij zijn plannen voor aan de Spaanse koning. Na vele strubbelingen krijgt hij goedkeuring voor een expeditie. Columbus maakte verschillende reizen naar Noord- en Zuid-Amerika. Toen hij op zijn eerste reis na drie maanden land bereikte, meende hij voet aan land te zetten in Indiė (afbeelding rechts).
Renaissance is een term die Italiaanse humanisten gebruikten om de wedergeboorte van de klassieke oudheid aan te duiden. De opbloei van kunst, wetenschap en architectuur begon in het 14e eeuwse Italië en verspreidde zich over de rest van Europa.
Europa werd in de late Middeleeuwen geteisterd door economische neergang en pestepidemieën. De handel concentreerde zich rond de Middellandse Zee en daarom vinden we in het Italië van de 14e eeuw de rijkste steden van Europa zoals Milaan, Venetië, Genua en Florence. Hoewel deze delen van Italië officieel deel uitmaakten van het Heilige Roomse Rijk, waren de stadsstaten in de praktijk zelfstandig en onafhankelijk van een vorst of Rooms-katholieke kerk.
De Italiaanse stadsstaat Florence in de regio Toscane, wordt wel beschouwd als de bakermat van de Renaissance. De stad bracht invloedrijke schrijvers en denkers voort als Machiavelli en Dante.
Afbeelding: 'Het is passend uw bibliotheek in het private deel van het huis te hebben; men ziet deze speciale ruimte voor een verzameling bij Plinius, en, zoals hij zegt, er staan de boeken die men eerder herleest dan leest.
In de Middeleeuwen vormden de bijbel en het werk van enkele Grieken en Romeinen als Plato en Aristoteles de belangrijkste bron van kennis. Deze werken werden eindeloos bestudeerd en geïnterpreteerd en van commentaar voorzien. Op deze wijze kwam de nadruk meer op de interpretatie te liggen dan de oorspronkelijke inhoud.
De Renaissance begon in het welvarendste deel van het Europa van de 14e eeuw: in de stadsstaten Florence, Genua, Milaan en Venetië.
Reproductie
Colloquia van Erasmus
De klassieke oudheid keerde op glorieuze wijze terug in de architectuur van de Renaissance. De Italiaanse stadstaat Florence was de eerste stad waar de Renaissancistische bouwkunst opbloeide. Later werd Rome een belangrijke financier en opdrachtgever van classicistische architectuur. Kenmerkend voor de bouwkunst was de zoektocht naar de ideale verhoudingen op basis van waarneming en wetenschappelijk onderzoek.
Afbeelding links: De discuswerper, een Romeinse kopie van de vijfde eeuwse beeldhouwer Myron.
De Atheense School, een fresco gemaakt door Raffaelo Sanzio, ook wel Rafaël genoemd. Het is een voorstelling van een soort ideale bijeenkomt van Griekse wetenschappers en filosofen, geplaatst in een ruimte waarin het gebruik van perspectief kenmerkend is voor dat van de Renaissance. Centrale figuren zijn Plato met zijn leerling Aristoteles.
Het Westers schisma was een periode (1378-1417) waarin het hoogste gezag van de katholieke kerk werd geclaimd door meerdere pausen. Deze situatie ondermijnde het gezag van de kerk en de paus en verminderde het vertrouwen in zijn onfeilbaarheid. Het gebrek aan eenheid in de kerk werd ook door veel geestelijken gezien als een beschamende vertoning.
Er was veel kritiek op de rijkdom en het gedrag van geestelijken die uit waren op het vergaren van rijkdom o.a. met de lucratieve handel in aflaten. Dat waren documenten die werden verkocht door de Kerk en die de koper een kwijtschelding gaven op tijdelijke zondestraffen in het vagevuur.
In zijn beroemde en invloedrijke werk Lof der Zotheid uitte de in Rotterdam (of Gouda) geboren geleerde op satirische wijze kritiek op misstanden in de rooms-katholieke kerk. Erasmus kreeg van tegenstanders van de reformatie het verwijt dat hij met het boek de weg had geplaveid voor Maarten Luther. Belangrijk verschil tussen Erasmus en Luther was de houding ten opzichte van de menselijke vrijheden.
Frans-Zwitserse theoloog die net als Luther niets zag in goede werken als mogelijkheid om vergeving te krijgen. Genade kwam van God zelf en niet van de kerk was zijn overtuiging. Hij geloofde in de uitverkiezing of predestinatie. Dat hield in dat het lot van elk mens al voorbestemd was bij de geboorte. Om God te eren diende de mens een hardwerkend en eenvoudig bestaan te leiden.
Margaretha van Parma (bovenste afbeelding) was landvoogdes over de Nederlanden en plaatsvervanger van haar halfbroer Filips II. Zij had te maken met groeiende weerstand tegen de centralisatie van het bestuur in Brussel en tegen de kettervervolgingen. Een nieuwe indeling in bisdommen op initiatief van Filips II waarvan werd gevreesd dat het de kettervervolging efficiënter moest maken, veroorzaakte nieuwe onrust.
Van verdraagzaamheid tussen calvinisten en katholieken kwam weinig terecht. In Holland en Zeeland werd het katholicisme verboden en ook op andere plekken toonden calvinisten zich weinig verdraagzaam ten opzichte van katholieke medeburgers. Waarschijnlijk heeft het geweld tegen katholieken, enkele Zuidelijke provincies overgehaald om zich in 1579 opnieuw aan koning Filips II te verbinden in de Unie van Atrecht. In datzelfde jaar verbonden de Noordelijke provincies en steden als Antwerpen en Gent zich in de Unie van Utrecht. Het was een samenwerkingsverband dat hun zelfstandigheid en calvinistisch geloof moest waarborgen en veiligstellen.
Een zware klap voor de Noordelijke provincies was de moord in 1584 op Willem van Oranje (zie afbeelding). De situatie zag er in dat jaar sowieso weinig rooskleurig uit voor de Unie van Utrecht. De hertog van Parma veroverde in 1584 in snel tempo Vlaanderen en rukte met zijn troepen tevens op vanuit het oosten. Een volledige militaire nederlaag van de opstandige Nederlanden leek een kwestie van tijd.
Al met al hadden de Noordelijke Nederlanden door de nederlaag van de Armada en de oorlog van Spanje met Frankrijk de gelegenheid om orde op zaken te stellen.
Het proces van staatsvorming in de 17e eeuw was een krachtenspel waarin verschillende partijen hun belangen verdedigden. Vorsten streefden naar centralisatie van macht ten koste van de macht en privileges van de steden en de adel. De uitkomst van die strijd was verschillend. In Frankrijk slaagde Lodewijk XIV erin om de macht van de adel te breken en de absolute macht naar zich toe te trekken. In de Nederlanden en Engeland kwam het zwaartepunt van de macht bij het parlement te liggen, hetgeen ten koste ging van de positie van de soevereine vorst.
Grootmachten op het Europese politieke toneel in de 17e eeuw waren de Oostenrijkse en Spaanse Habsburgers, Engeland, Frankrijk (huis van Bourbon) en de Republiek der Nederlanden. De strijd tussen de grootmachten en de godsdienstoorlogen waren in de 17e eeuw aan de orde van de dag. De manier waarop oorlogen werden beslecht, veranderde.
In de Middeleeuwen vormde de hoge adel (en de daarvan afhankelijke lagere adel) een hiërarchische klasse van grootgrondbezitters, die de beschikking had over militaire middelen en land. De vorst kon in geval van gewapende conflicten een beroep doen op de adel. De adel was een gesloten kaste met een eigen cultuur en taalgebruik waarvan je door geboorte deel uitmaakte. In de late Middeleeuwen werd de positie van rijke handeldrijvende burgers in de steden steeds belangrijker. Personeel voor de uitdijende koninklijke bureaucratie werd steeds meer gerekruteerd uit deze nieuwe klasse van goed opgeleide burgers. De macht van de adel kalfde daarmee langzaam af. Steden kregen door handel meer macht en hadden bestuur en rechtspraak vaak in eigen hand. De adel kon hier weinig tegen uitrichten omdat zij geen handel mochten drijven. Na 1500 toen de bevolking groeide en de prijzen stegen(voedselschaarste) bleef het inkomen van de adel achter. Pachtafspraken werden voor lange perioden vastgesteld en konden niet zonder slag of stoot worden aangepast. De adel werd qua inkomen afhankelijker van de vorst die daar graag misbruik van maakte.
Oorlogen in de 17e eeuw waren langdurig en bloedig. Religieus fanatisme tussen katholieken en protestanten ging in sommige conflicten een belangrijke rol spelen. De Opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse koning Filips II is een voorbeeld van een oorlog waarin machtspolitieke elementen gaandeweg werden gecombineerd met de geloofskwestie van de Reformatie. Ook in De Dertigjarige oorlog in Duitsland (1618-1648) waar een coalitie rond de katholieke keizer vocht met wisselende coalities van protestantse staten, speelde de geloofskwestie een belangrijke rol.
Volgde in 1555 zijn vader Karel V op als heer der Nederlanden. Anders dan zijn vader die in Gent was geboren had hij geen persoonlijke band met de Nederlanden. Vanaf 1559 zetelde hij definitief in Spanje in liet het dagelijks bestuur over aan de landvoogdes Margaretha van Parma. Zij kreeg te maken met groeiend verzet tegen de centralisatie van het bestuur in Brussel en het verzet tegen de Spaanse kettervervolgingen van protestanten.
Bestuursorgaan waarin de Statenvergaderingen van de verschillende gewestelijke staten/provincies vanaf 1464 in Brussel, in het hertogdom Brabant bij elkaar kwamen. Eerst kwam de vergadering bij elkaar op initiatief van de vorst (vooral wanneer hij in geldnood zat en een bede volgde van de vorst aan de Staten-Generaal). Later vergaderden de Staten ook op eigen initiatief om dringende kwesties te bespreken.
De raadpensionaris de hoogste ambtenaar van de Staten van Holland en fungeerde als hoogste bestuurder van de Republiek. De belangrijkste dagelijkse bestuurszaken van Holland werden door hem geregeld. Verder stond hij aan het hoofd van de vertegenwoordiging van de Staten van Holland in de Staten-Generaal. Omdat de raadpensionaris voor langere tijd werd benoemd en omdat Holland de machtigste provincie was, werd de raadpensionaris een zeer invloedrijk figuur in de politiek. Omdat de belangen van Holland en de regenten vooral op het gebied van de handel lagen, kwam de raadpensionaris nog al eens in conflict met de stadhouder die vooral vanuit militair oogpunt dacht en handelde.
De stadhouder was oorspronkelijk de plaatsvervanger van de vorst, een ambt dat werd bekleed door iemand van adel. Sinds de Opstand was het ambt in feite overbodig. Toch werd de functie in ere gehouden om de belangrijke aanvoerders van de Opstand zoals Willem van Oranje een hoofdfunctie in de uitvoerende macht te geven. Officieel was de stadhouder uitvoerder van een ambt en dienaar van de Staten van iedere provincie. In de praktijk trok de stadhouder veel macht naar zich toe. Hij was de militaire leider van de Republiek en had ook het recht om in steden in zijn gewest of gewesten een deel van het bestuur te benoemen.
De afgevaardigden van de gewestelijke staten (de provincies) waren afkomstig uit het stedelijk bestuur (vroedschappen, burgemeesters, schout en schepenen), geestelijken en edelen. In de machtigste provincies Holland en Zeeland maakten vooral de regenten, de rijke burgerij, de dienst uit. De adel had daar weinig in te brengen.
De WIC heeft in vergelijking met de VOC veel minder betekenis gehad.
Doel: handelsmonopolie met Azië
De VOC bestond uit zes Kamers: die van Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen, Delft, Rotterdam en de kamer Zeeland (Middelburg). Deze Kamers vormden de organisatorische basis van de VOC-reizen. In deze steden bevonden zich de pakhuizen waar de schepen werden uitgerust.
Batavia, het huidige Indonesische Jakarta vormde het machtscentrum van de VOC in Azië. Vanaf deze plek werd de handel in Azië geregeld en de terugreizen georganiseerd naar de Nederlanden.
Aristoteles (384 v. Chr. – 322 v. Chr.)
Wereldbeeld van de Middeleeuwen
Nicolaas Copernicus (1473 – 1543)
Galileo Galilei (1564-1642)
Door de uitvinding van de drukpers konden ideeën en theorieën veel makkelijker en sneller worden verspreid.
De Verlichting is een stroming geweest die in grote delen van de Westerse wereld een verandering in het denken teweeg heeft gebracht. De denkstroming is niet onder één discipline te vatten: politieke, economische en religieuze opvattingen stonden destijds op losse schroeven. Over het algemeen braken veel ‘verlichtingsfilosofen’ met de oude hiërarchische structuren van kerk en monarchie. Sommige filosofen waren radicaal, anderen weer gematigd. Gelijkheid en vrijheid stonden centraal bij de radicalen. Rede en ratio stonden met name centraal bij de Gematigden.
1. Het natuurrecht
Politieke consequenties
Verlichtingsfilosofen ontwikkelden een andere kijk op het geloof, de bijbel en de rol van de kerk.
Verlichtingsdenkers koesterden het ideaal van vrijheid voor het individu. Het vooropstellen van het individu had verregaande consequenties:
Europa is in tijdvak 7 de tijd van absoluut regerende vorsten. Een dergelijke vorst legde geen verantwoording af aan zijn onderdanen. Hij beriep zich op het koningschap als een goddelijk recht (Droit Divin). Hoewel de Verlichting ideeën voortbracht die haaks stonden op dit gegeven, werden sommige vorsten ook geïnspireerd door de Verlichting. Deze vorsten worden ook wel verlichte despoten genoemd.
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Door de invloed van de verlichting gingen steeds meer mensen stilstaan bij de thema's gelijkheid, onrecht en vrijheid. Het gedachtegoed van de Verlichting is daarom van grote invloed geweest op het abolitionisme.
In Virginia werd in 1612 de tabaksplant geïntroduceerd. Deze plant bleek enorm winstgevend te zijn. Voor het plukken en maken van de tabak waren veel arbeidskrachten nodig.
Plantagehouders werkten eerst met de inheemse bevolking: de indianen. Maar al snel besloot men als gevolg van honger, ziektes en conflicten over te stappen op slaven uit Afrika. In 1619 werden er voor het eerst slaven uit Afrika verkocht.
Eli Whitney's uitvinding van de ‘Cotton Gin’ heeft een revolutie teweeggebracht in de katoenindustrie in de Verenigde Staten. Voor de uitvinding van de ‘cotton gin’ duurde het arbeidsproces veel langer.
William Lloyd Garrison (12 december 1805 – 24 mei 1879) was een Amerikaans journalist en dagbladuitgever, die met de pen streed voor de afschaffing van slavernij.
De Negerhut van Oom Tom, de oorspronkelijke titel is Uncle Tom's Cabin or Life among the Lowly, heeft ook veel invloed gehad in de verspreiding van het idee dat slavernij slecht was. Het boek vertelt over de lotgevallen van een aantal slaven in en om een plantage in de Amerikaanse staat Kentucky. Onder hen zijn Eliza en vooral Oom Tom, slaven van de vriendelijke plantagebezitter Shelbey.
John Brown was een verwoed tegenstander van slavernij. Zijn missie was strijden voor afschaffing van slavernij. Er waren natuurlijk ook nog veel voorstanders van slavernij. Voor deze voorstanders was slavernij vaak big business en zij verdienden hun geld ermee. In Amerika kwamen de tegenstanders en voorstanders van slavernij fel tegenover elkaar te staan.
Na de Boston Tea Party verhevigde de strijd tussen de kolonisten en de Britten zich. Toch waren er afgevaardigden in het Congres tegen een oorlog. Deze groep wilde een vreedzame band onderhouden met de Britten. Zij stelden een petitie op voor de koning, waarin zij uitlegden dat zij geen bezwaar hadden tegen hem, maar tegen zijn Parlement. De koning verwierp de petitie en verklaarde dat Amerika in opstand was en noemde alle afgevaardigden van het Congres landverraders. Groot-Brittannië verbood vervolgens alle handel met de 13 koloniën en nam 20.000 Duitse huurlingen (beroepssoldaten) in dienst om in de 13 koloniën te vechten. De onafhankelijkheidsoorlog was begonnen.
De dertien koloniën wilden zelfstandig verder, zonder het Britse moederland. Thomas Jefferson, een verlicht denker uit Virginia, werkte aan de tekst van het Amerikaanse rechtssysteem en het nieuwe Amerikaanse bestuur. Het was de eerste keer dat er ideeën uit de Verlichting in een staatsdocument werden opgenomen.
Na de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring werd 11 jaar later de Amerikaanse grondwet opgesteld. Kern van deze grondwet is dat :
Ten tijde van het Ancien Regime hadden de geestelijkheid en de adel een bevoorrechte positie. De maatschappij was heel anders ingericht dan wij nu gewend zijn. Er was geen democratie en er was geen gelijkheid. Er waren rangen en standen en het was bijna onmogelijk om in een andere rang of stand terecht te komen. De geestelijkheid was de eerste stand (ca. 1 % van de bevolking). Er was een duidelijk verschil tussen de hogere en lagere geestelijkheid. De bisschoppen in de steden kwamen veelal uit de adellijke families en waren rijk. De pastoors in de boerendorpen daarentegen kwamen voort uit de Derde Stand en waren arm.
Bij de adel kon men verschil zien tussen de hoge adel, die bij de koning aan het hof leefde, de landadel in de provincies en de burgerlijke ambtsadel (degenen die een titel hadden gekocht). Duidelijk was in ieder geval dat de Derde Stand verreweg het grootst was. Zij vormden 89 procent van de bevolking, terwijl ze maar 30 procent van het land in handen had. Zij moest ook alle belastingen betalen. Geestelijkheid en adel waren daarvan vrijgesteld. De grond waarop de boeren werkten was vaak in handen van een edelman of van een rijke koopman uit de stad.
Doordat in het Ancien Regime alles via de koning liep, die de absolute macht had, ontstond er een corrupt ambtenarenapparaat. De koning bepaalde wie er een hoge post kreeg in zijn ambtenarenapparaat. Daarbij kwam dat Koning Lodewijk de XVI slecht besluiten kon nemen.
Het belastingstelsel in Frankrijk was niet goed georganiseerd. De belastinginners hadden namelijk het recht maar een gedeelte aan de staat af te staan. Daarnaast voerde Frankrijk talloze oorlogen die de staat enorm veel geld kostte. De koningen gaven veel geld uit aan het leger.
Er waren rijke en minder rijke boeren in Frankrijk. Het leven op het land was zwaar doordat zij grote delen van de oogst en opbrengsten moesten afstaan aan hun heer. Er ontstonden protesten hiertegen. Ook vonden de boeren het onterecht dat de adel mocht jagen en daarom grote stukken van land voor de jacht gebruikten. Kortom de boeren in Frankrijk waren ontevreden. Zij eisten meer land, afschaffing van de feodale verplichtingen en een rechtvaardiger belastingstelsel.
De bovenlaag van de burgerij bestond uit de gegoede burgerij. Zij waren relatief rijk. Tussen ca. 1500 tot ca. 1800 groeide deze bovenlaag. Zij probeerde op de adel te lijken en kochten soms adellijke titels. Het kopen van een adellijke titel betekende namelijk dat je geen belasting hoefde te betalen. De gegoede burgerij besefte dat dit systeem erg ongelijk was. Zij zagen in dat afkomst per definitie belangrijker was dan bezit of talent.
De koning zat door de torenhoge staatsschuld en groeiende ontevredenheid in de problemen. Hij riep daarom op 5 mei 1789, voor het eerst sinds 175 jaar, de Staten Generaal bijeen. Het doel van de vergadering moest zijn: het bespreken van nieuwe belastingen. De standpunten waren duidelijk: De adel wilde niet veranderen en belasting blijven innen van de Derde Stand.
Staten Generaal roepen zich uit tot Nationale Vergadering
De Parijse bevolking had angst voor de buitenlandse troepen van de koning en de adel. Daarnaast zagen zij de Bastille als een bastion van onderdrukking. Zij verzamelden zich ook om de gevangen te bevrijden en om de strijd aan te gaan. Op 14 juli 1789 vindt de Bestorming van de Bastille plaats door de Parijzenaars uit onvrede met hun koning Lodewijk XVI. Deze dag is nu nog steeds een feestdag in Frankrijk.
De Nationale Vergadering had op 4 en 5 augustus 1789 besloten om alle overblijfselen van het Ancien Regime (van het absolutisme) af te schaffen. De koning ging daar in eerste instantie niet op in.
De Déclaration des droits de l’homme et du citoyen (Verklaring van de rechten van de mens en de burger) werd op 26 augustus 1789 door de Nationale Vergadering aangenomen. Het is één van de beroemdste documenten uit de Franse Revolutie, het gaat over mensenrechten en grondrechten.
De radicalen wilden de hervormingen nog verder doorvoeren. Deze groep bestond vooral uit inwoners uit Parijs, werklieden en boeren. Zij hadden een belangrijke rol in de revolutie gespeeld maar zij hadden nog niet direct voordeel uit de revolutie gehaald. Zij streefden ernaar om de monarchie te vervangen voor een republiek. Zij wilden stemrecht voor iedereen, verhoging van de lonen en verlaging van de prijzen.
Steeds meer mensen werden zich ervan bewust dat de Terreur vreselijk was. Iedereen werd door angst geleefd, ook vele Jakobijnen waren niet meer veilig. Een aantal van hen werd ook geëxecuteerd. Onder de Jakobijnen raakte men ervan overtuigd een einde te maken aan de terreur. Ironisch genoeg werd de leider van Jakobijnen, Robespierre, ook geëxecuteerd.
Tijdens het Directoraat, waarin Barras en Carnot de meest vooraanstaande leden waren, werden grote militaire en diplomatieke successen behaald gedurende de eerste twee jaren van haar bestaan. De winter van 1796-1797 bracht voor de arbeiders van Parijs slechts armoede, honger en koude, terwijl de gegoede burgerij zich vermaakte in luxe en overdaad. Er kwam een Parijse opstand die door o.a. de generaal Napoleon werd neergeslagen. Napoleon Bonaparte zou al snel het ontstane machtsvacuüm op gaan vullen.
De Franse Revolutie eindigde toen de generaal Napoleon Bonaparte (1769-1821) in 1799 als consul aan de macht kwam. Napoleon stelde een regering samen die orde op zaken ging stellen. In de eerste regeringsjaren sloot Napoleon vrede met Oostenrijk en Rusland. Door deze verdragen kreeg hij veel aanzien bij de burgers van Frankrijk. Al snel wilde Napoleon echter meer macht en paste hij de grondwet aan.
Door de aantrekkingskracht van de Amerikaanse revolutie raakten veel mensen in Nederland geïnteresseerd in bestuurlijke vernieuwing. Het scheiden van de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht (de Trias Politica), een grondwet vormden een grote inspriratiebron.
In de tweede helft van de 18e eeuw ging het niet goed met de Republiek. Nederland verloor van Engeland tijdens de Vierde Engelse oorlog.
Door de economische en morele crisis, de invloed van de Verlichting, de Amerikaanse revolutie en de Franse revolutie ontstond er een nieuw elan in de Republiek. Niet de stadhouder moest de problemen oplossen, maar de staat zelf. De patriotten werden de voortrekkers van dit nieuwe elan.
In 1785 besloten de Staten Generaal het gewest Holland onder invloed van de Patriotten te stellen. Zij wilden niet meer dat stadhouder Willem V het gezag had over de troepen in Den Haag. De stadhouder Willem V vertrok eerst naar Gelderland, in het Loo (Apeldoorn) en later vestigde hij zich in Nijmegen. De Republiek stond daarmee aan de rand van een burgeroorlog. Wilhelmina van Pruisen, de vrouw van Willem V, wilde orde op zaken stellen en zij vertrok in het geheim naar Den Haag.
1794 In december 1794 trokken Franse troepen onder leiding van generaal Pichegru over de bevroren rivieren en bezetten de Nederlanden.
Het eind van de achttiende eeuw was een periode waarin de bevolking in Engeland door verbeteringen in de landbouw en door de koloniale expansie, enorm toenam. De vraag naar katoenen producten steeg snel, een vraag waar de ambachtelijk werkende wevers niet aan konden voldoen. De ontwikkeling van de stoommachine maakte het mogelijk om een weefgetouw machinaal aan te drijven. Dankzij deze machines werd het mogelijk om veel en goedkoop te produceren.
Aan het einde van de achttiende eeuw waren twee ontwikkelingen van belang: de revolutie in de landbouw en de uitvinding en toepassing van de stoommachine. De technische vindingrijkheid in de landbouw vormde de basis voor een grotere voedselproductie en stijgende arbeidsproductiviteit en in het verlengde daarvan voor een forse bevolkingstoename en werkloosheid in de landbouw.
In de achttiende eeuw kwamen de meeste gemeenschappelijk gebruikte gronden in Engeland in particulier bezit van grootgrondbezitters. Zij voegden deze stukken grond aaneen tot grote velden en lieten ze omheinen met muren en heggen.
Na de uitvinding van de stoommachine werd het apparaat in verschillende stappen verbeterd. De industriële revolutie begon met het toepassen van de stoommachine als aandrijver van machines waar voorheen het werk werd gedaan door handkracht, waterkracht of windkracht. Er werden tal van toepassingen bedacht en uitgevoerd.
In Engeland, het eerste land waar de industriële revolutie zich voltrok, werden vanaf het einde van de 18e eeuw in snel tempo fabrieken uit de grond gestampt. Op het platteland was de bevolking intussen sterk gegroeid als gevolg van een betere voedselproductie. Deze groeiende bevolking verarmde omdat de werkgelegenheid in de landbouw door allerlei technische vernieuwingen juist afnam. Daarom verhuisden mensen massaal van het arme platteland naar de grote steden om daar werk te zoeken in de fabrieken. Londen, de hoofdstad van Engeland, groeide uit tot een stad van ongekende omvang: 6,5 miljoen inwoners. De meeste nieuwkomers leidden een onvoorstelbaar armoedig bestaan.
Sociale wetgeving bestond voor 1870 nog niet. De staat had een zeer beperkte rol als het ging om het welzijn van haar burgers. Nederland was een nachtwakersstaat wiens taken niet verder ging dan het waarborgen van veiligheid en de handhaving van de rechtsorde. In geval van werkloosheid, invaliditeit of ouderdom stopten de inkomsten en sprong de overheid niet bij. Uitkeringen bestonden niet en armen waren afhankelijk van hulp van familie of de zorg van de kerkelijke liefdadigheid en particuliere armenzorg.
Door het zware leven en de geringe hoop op verbetering zochten arbeiders naar middelen om de werkelijkheid te ontvluchten. Alcoholisme was een belangrijk sociaal probleem in de krottenwijken.
Voor conservatieven (adel, grootgrondbezitters) en conservatief-liberalen (gegoede burgerij) was de sociale kwestie een voortzetting van het aloude armoedeprobleem. Armoede werd gezien als een ‘gebrek aan zedelijkheid’, een probleem voor de armenzorg of de Kerk. Volgens de traditionele politieke visie was ingrijpen in het armoedeprobleem geen taak van de overheid.
Afbeelding: Na eindeloze debatten in de Tweede Kamer was een meerderheid het er over eens: de positie van kinderen moest worden beschermd. Resultaat was het Kinderwetje van Van Houten dat in 1874 van kracht werd. Het werd fabrikanten verboden om kinderen jonger dan 12 jaar in dienst te nemen. Veel verbetering bracht deze wet nog niet nog niet want controle ontbrak en kinderen waren nog niet verplicht om naar school te gaan. Symbolisch was de wet echter van grote waarde.
Van oorsprong waren arbeiders gezagsgetrouw en niet geneigd tot verzet. De verbeteringen van hun werk- en leefomstandigheden kwamen echter zeer langzaam op gang. Onder andere onder invloed van de ideeën van Karl Marx (1818-1883) organiseerden arbeiders zich in vakbonden en politieke partijen. De eerste socialistische partij in Nederland was de Sociaal - Democratische Bond (SDB,1881) onder leiding van Ferdinand Domela Nieuwenhuis.
Vanuit de ellendige omstandigheden was verzet van arbeiders tegen het bestaande gezag waar ook de kerk deel van uitmaakte, niet denkbeeldig. Na 1870 brak het tijdperk aan van de arbeidersemancipatie. Arbeiders gingen zich organiseren en het socialisme en communisme waren in opkomst.
Het directe gevolg van de industriële revolutie was de verovering van Afrika en Azië door Europese landen. Ook industrialiserende landen als de Verenigde Staten en Rusland vergrootten hun macht. De Verenigde Staten maakten Latijns-Amerika tot hun invloedssfeer en Rusland koloniseerde Siberië en Centraal-Azië. Met de verovering van grondgebied vergrootten nationale staten hun prestige. Imperialisme ging wat dat betreft hand in hand met opkomend nationalisme. De strijd om de koloniën ging om meer dan grondstoffen en afzetmarkten alleen. Land veroveren in den vreemde was ook een manier om je als land te onderscheiden en de concurrenten te tonen wie het machtigst en belangrijkst was.
Arbeiders
Arbeiders
Katholieken
Grondwet
18e eeuw - Standenmaatschappij
Revolutiejaar in Europa: 1848
Vanaf 1815 was Nederland een koninkrijk waarbij de zuidelijke en noordelijke Nederlanden waren samengevoegd. Willem I en zijn zoon Willem II lieten zich graag met veel pracht en praal portretteren als absoluut vorst. De werkelijkheid was anders. De macht van beide vorsten werd vanaf het begin van ieders regeerperiode uitgedaagd door de steeds invloedrijkere liberalen.
J.R. Thorbecke (1798 – 1872) was een liberaal staatsman en architect van de belangrijke grondwetswijziging van 1848. Thorbecke was de politieke leider van liberale politici in de Tweede Kamer. Liberalen vertegenwoordigden de burgerij, die gebaat waren bij vrijheid op politiek en economisch gebied.
De grondwetswijziging van 1848 legde de basis van ons moderne parlementaire stelsel. Hoewel allerlei politieke spelregels in de loop van de jaren zijn ontstaan, ligt de kern van de moderne politiek bij de grondwet zoals die door Thorbecke is vastgesteld.
De oudere generatie liberalen waaronder Thorbecke hield zich intussen afzijdig van de sociale kwestie en had vertrouwen in het zelfregulerende vermogen van de maatschappij. Economische en politieke vrijheid gingen hand in hand naar de opvatting van oud-liberalen zoals de groep rondom Thorbecke werd genoemd. De staat diende volgens deze liberalen uiterst terughoudend te zijn met ingrijpen in het leven van de burgers.
Enkele belangrijke partijen waren de Anti-Revolutionaire Partij (ARP, 1879), de Rooms Katholieke Staat Partij (RKSP, 1926), de Sociaal Democratische Bond (SDB, 1881), de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP, 1894), de Communistische Partij Nederland (CPN, 1909), de Liberale Unie (1885), de Bond van Vrije Liberalen (1906) en de Vrijzinnige Democratische Bond (VDB, 1901).
Op sommige momenten in de geschiedenis bleek gekrenkte nationale trots sterker dan solidariteit over de grenzen heen. Het krachtenspel tussen landen had zijn eigen dynamiek en het nationalisme bleek een belangrijke bindende factor die soms sterker bleek dan solidariteit over de grenzen heen.
De arbeiders die in de fabrieken werkten, hadden een gemeenschappelijk belang: verbetering van hun werk- en leefomstandigheden. Bekend is de kreet uit het Communistisch Manifest van Karl Marx: Proletariërs aller landen verenigt u!
Liberalisme is de politieke stroming die gedragen werd door de burgerij. Rijke burgers kregen vanaf de industriële revolutie veel economische macht, maar hadden aanvankelijk nog weinig politieke invloed.
De liberale hervormingen van de parlementaire democratie en de grondwet bood de confessionelen, protestanten en katholieken, de mogelijkheid om meer politieke invloed uit te oefenen en hun eigen scholen op te richten.
Het beïnvloeden van de publieke opinie door eenzijdige of ongenuanceerde beeldvorming in woord en geschrift gebeurt al eeuwenlang. Tijdens de Opstand en de periode van de Bataafse Republiek was de prikkelende inhoud van het pamflet een invloedrijk en veel gebruikt medium.
[…] Het moet onze taak zijn om in onze propaganda een modern gevoel mee te geven. Het Duitse Rijk moet de moderne technologie gebruiken, alleen het nieuwste is goed genoeg. Wij leven in een tijd waarin de steun van de massa onmisbaar is.
Mussolini maakte van Italië een totalitaire staat met een sterk hiërarchisch karakter. Uiterlijk vertoon was belangrijk: zelf speelde hij de agressieve, stoere leidersfiguur. Het gebruik van sterke symbolen was voor fascisten belangrijk. Hij bedacht de fascistische groet en gebruikte het symbool van de fasces. Mussolini organiseerde massabijeenkomsten en militaire parades en wees met klem op het grootse verleden van het Romeinse Rijk dat weldra zou terugkeren. Om de grootheid te benadrukken werden imposante gebouwen in Romeinse stijl gebouwd.
Der Ewige Jude is een goed voorbeeld van een propagandistische film. Opgezet als een documentaire kregen bioscoopbezoekers een aaneenschakeling van filmbeelden te zien die 'bewezen' dat de joden de schuld waren van de malaise in de wereld en met name in Duitsland. Joden zouden naar inhoud van Der Ewige Jude door hun infiltratie in de financiële wereld en de politiek de macht in handen hebben. Vooral in vijandige landen als Frankrijk en de Verenigde Staten zouden joden de macht hebben.
Ook de inzet van de televisie om propaganda te verspreiden was pionierswerk van de nazi’s.
Karl Marx 1818-1883
Aanhang - Arbeiders en boeren
Eerste Wereldoorlog
Nationalisme
Parlement
Dictatuur
Aanhang - Dwarsdoorsnede bevolking
Adolf Hitler 1889-1945
Economische crisis
Propaganda (dolkstootlegende)
Uitschakelen zwakke elementen
Aanhang - Dwarsdoorsnede bevolking
De economieën in de wereld raakten in de eerste decennia van de twintigste eeuw steeds meer met elkaar vervlochten. Door de toepassing van allerlei nieuwe technische vindingen mechaniseerde het productieproces en werd het mogelijk om snel en goedkoop goederen te produceren. Een goed voorbeeld is de lopende band van Henry Ford die de massaproductie van de T-Ford mogelijk maakte.
Amerikaanse boeren investeerden veel geld in hun bedrijven om de productie te verhogen. Na de oorlog nam de behoefte aan Amerikaanse producten in Europa weer sterk af. De boeren bleven zitten met schulden en enorme voorraden die ze niet kwijt konden. Ook de boerenbanken konden de klap niet opvangen en gingen failliet. Een kettingreactie van faillissementen was het gevolg.
Toen de beurs van New York in 1929 ineenstortte, eisten de Verenigde Staten hun uitstaande leningen in Europa op. Daardoor klapten de investeringen en bestedingen in Europa in elkaar. Landen gingen hun eigen markt beschermen en stelden hogere importheffingen in. Daardoor kromp de wereldhandel nog sterker in en belandde de wereldeconomie in een diepe depressie. Wereldwijd waren massale werkloosheid en verpaupering het gevolg.
De moordaanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand in juni 1914 door een Servische jongeman resulteerde in een oorlog tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië.
Duitsland werd in de vredesbepalingen van Versailles gedwongen om economisch belangrijke gebieden zoals Elzas-Lotharingen, het Saargebied en Posen permanent of gedurende een lange periode af te staan. Het Rijnland werd door de geallieerden bezet.
10 mei 1940 – februari 1941
februari 1941 – najaar 1944
najaar 1944 – mei 1945
Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen.
Toen de oorlogshandelingen na 15 mei 1940 achter de rug waren, nam het ‘gewone’ leven schijnbaar weer zijn normale gang. Het merendeel van de Nederlanders probeerde ‘onzichtbaar’ de oorlogsjaren door te komen. In de eerste oorlogsjaren ging dat nog redelijk makkelijk.
Onder invloed van tegenslagen aan het Oostfront organiseerde Duitsland vanaf 1942 een gedwongen tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie. Miljoenen volwassen mannen werden uit de bezette gebieden in Duitsland tewerkgesteld in werkkampen en fabrieken.
De in 1931 opgerichte NSB (Nationaal Socialistische Beweging) was extreem rechts en streefde naar een autoritaire staat naar Italiaans model. Het was tijdens de bezettingsjaren de enige toegestane partij. De leider van de NSB was Anton Mussert, een waterbouwkundig ingenieur die handelde uit een diepe afkeer van de wijze waarop de parlementaire democratie volgens hem het landsbelang verkwanselde. De aanhang bestond vooral uit mensen uit de middenklasse zoals middenstanders, ambtenaren en kleine boeren.
Het zuidelijk deel van Nederland beneden de grote rivieren werd in de herfst van 1944 bevrijd.
In de Eerste Wereldoorlog werden alle middelen aangewend om meer wapens te kunnen produceren.
Bekijk hier, in overleg met je docent, de documentaire 
In de oorlog tussen Rusland en Japan in 1904-1905 was de inzet van de strijd de heerschappij over Korea en Mantsjoerije. Japan bleek een grootmacht in opkomst en versloeg als eerste Aziatisch land een Europese grootmacht.
Er moest volgens Wilson een eerlijke regeling komen met betrekking tot alle koloniale afspraken, waarbij het belang van de betrokken bevolking even zwaar moest wegen als dat van de kolonialiserende macht.
Na het Japanse bombardement van de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor op 7 december 1941 viel ook Nederlands-Indië ten prooi aan de Japanse expansiedrift. De door de inheemse bevolking onoverwinnelijke beschouwde Nederlandse koloniale macht werd door de Japanners haast achteloos, in een week tijd, terzijde geschoven. De inheemse bevolking stelde zich afzijdig op. De Japanse bezetters werden door velen gezien als bevrijders.
In Nederlands-Indië ontstond door beter onderwijs een zelfbewuste groep Indiërs die zeer kritisch stond tegen het Nederlands bestuur. Vanaf 1912 werden politieke bewegingen opgericht die het politieke zelfbewustzijn wilden bevorderen zoals Boedi Oetomo en Sarekat Islam. In 1920 volgde een communistische partij (PKI) die openlijk streefde naar onafhankelijkheid.
De in India geboren Mahatma Gandhi genoot een goede opleiding in Londen waar hij rechten studeerde. In Zuid-Afrika waar hij jaren werkte als advocaat ondervond hij het racisme aan den lijve.
De Koude Oorlog heeft de wereldpolitiek vanaf 1945 tot 1989 gedomineerd. De wereld was verdeeld in twee ideologische blokken: Oost-Europa stond onder de invloedssfeer van de Sovjet-Unie en West-Europa onder invloed van de Verenigde Staten. Ideologisch stonden deze twee blokken lijnrecht tegenover elkaar. De VS stond voor het kapitalisme en de vrije markt-economie. In de Sovjet-Unie heerste het communisme en was een sprake van een strak geleide plan-economie waar ondernemingen eigendom waren van de staat. In materieel opzicht moest volgens de communistische partij iedereen gelijk zijn. De leefstijlen van het Westen en het Oosten stonden haaks op elkaar.
Kort daarop maakten de Amerikanen een groot herstelprogramma voor Europa bekend: het Marshallplan. Alle Europese landen - dus ook de Sovjet-Unie en de Oost-Europese landen - konden een beroep doen op financiële steun bij de wederopbouw.
De blokkade van Berlijn in 1948 was het eerste serieuze conflict tussen beide kampen in de Koude Oorlog. De enige manier om West-Berlijn te bereiken, was door de lucht. De Amerikanen besloten een grootschalige luchtbrug op te zetten om de twee miljoen West-Berlijners te bevoorraden. De Sovjet-Unie was uiteindelijk niet bereid om een oorlog te riskeren - mede door de mogelijke inzet van atoomwapens door de VS - en hieven de blokkade in mei 1949 op.
In 1947 draagt de VS de Verenigde Naties op om een commissie toezicht te laten houden op vrije verkiezingen in heel Korea. Noord-Korea weigert de toegang van deze VN-commissie. Het communistische Noord-Korea is het niet eens met de gestelde grens en valt Zuid-Korea binnen.
Tijdens de Vietnam-oorlog kwamen 2,5 miljoen Vietnamezen en bijna 60.000 Amerikaanse soldaten om het leven. De Vietnam-oorlog was een uitvloeisel van de dominotheorie die president Eisenhouwer in 1954 formuleerde. De VS wilden voorkomen dat landen in de regio een communistisch bewind kregen. Als één land viel, zouden de anderen volgen, was de overtuiging. Dat gevaar was in de ex-koloniën van de verzwakte Europese landen niet denkbeeldig.
Vanaf 1957 nam de VS het beheer van Indochina van Frankrijk over en ging openlijk de strijd aan tegen de communistische Vietcong en het door de SU gesteunde Noord-Vietnam. De oorlog verzandde in een schimmige guerrillastrijd in de moeilijk toegankelijke oerwouden. De oorlog resulteerde in gefrustreerd Amerikaans geweld waarbij dorpen werden platgebombardeerd en napalm werd ingezet. Uiteindelijk trokken de Amerikanen zich in 1975 zonder overwinning terug.
In oktober 1962 dreigde een nucleaire oorlog tussen beide grootmachten. De Cuba-crisis staat daarom bij veel mensen nog in het geheugen gegrift. Castro kwam in 1959 na een bloedige revolutie aan de macht in Cuba.
De oorlog in Afghanistan duurde voor de Sovjet-Unie 10 jaar en was in resultaat en impact te vergelijken met de Vietnam-oorlog voor de Amerikanen. De Russen steunden de Marxistische Democratische partij van Afghanistan en bestreden samen de islamitische verzetsgroepen van de Muhajedin.
De Oostbloklanden werden ook vaak aangeduid als de satellietstaten van de Sovjet-Unie. Ze waren communistisch en stonden onder directe controle van de Sovjet-Unie. De staat en de communistische partij beheerste het leven. Het communisme bracht een heel andere levensstijl voort dan in het Westen.
De permanente leden van Veiligheidsraad hebben vetorecht, d.w.z. dat alle permanente leden voor een resolutie moeten stemmen om de resolutie van kracht te laten worden. De tien niet-permanente leden van de Veiligheidsraad hebben geen vetorecht.
Op 25 november 1975 wordt Suriname, na vier eeuwen een kolonie van Nederland te zijn geweest, onafhankelijk. Ruim twintig jaar eerder, in 1954, kreeg het Zuid-Amerikaanse land al een semi-autonome status binnen Koninkrijksverband, maar in 1975 wordt Suriname officieel een republiek.
De gewelddadigste fase van de ‘Indonesische revolutie’ is de Bersiap tijd. Iedereen die er van werd verdacht de koloniale verhoudingen te willen herstellen, werd door de fanatieke strijdgroepen aangevallen. Niet alleen de Indo-Europeanen buiten de kampen waren het doelwit van de agressie, maar ook christelijke Indonesiërs en Chinezen.
De Malino-conferentie vond op 25 juli 1946 plaats in Malino (eiland Sulawesie). Nederland stelt tijdens de conferentie voor om deelstaten in te voeren. Het idee houdt in dat Nederlands-Indië in de toekomst zelfstandig wordt, in de vorm van een federatie met verschillende deelstaten. Het plan is dat de federatie onderdeel blijft van het Koninkrijk der Nederlanden, met Koningin Wilhelmina als staatshoofd.
Op 21 juli 1947 besloot Nederland tot een grootscheeps militair optreden en stuurde troepenversterkingen naar Indonesië. Deze eerste ‘politionele actie’ was voor Nederland in militair opzicht een succes, maar moest al begin augustus onder druk van de Verenigde Staten worden beëindigd.
Onder Amerikaanse druk droeg Nederland uiteindelijk op 27 december 1949 de soevereiniteit over aan de jonge republiek en werd Indonesië echt onafhankelijk.
Na de Tweede Wereldoorlog was de noodzaak groot om Joodse mensen tegemoet te komen. Er waren immers onder het schrikbewind van Hitler miljoenen Joodse slachtoffers gevallen. De internationale gemeenschap boog zich daarom ook over de kwestie Palestina.
Op 15 mei 1948 kwam er een einde aan het Britse mandaat. De laatste Britse militairen verlieten Palestina.
Een geluidsfragment uit het geschiedenisprogramma OVT:
Afbeelding: Gasten praten over gebeurtenissen in het 1950-Europa. Europakenner Edmund Wellenstein stond aan de wieg van de Europese samenwerking. Zijn hele ambtelijke loopbaan (1953-1976) heeft hij gewijd aan de Europese integratie. Mathieu Segers, docent Internationale betrekkingen aan de Radboud Universiteit Nijmegen deed een promotieonderzoek waarin de Verdragen van Rome, het fundament van de huidige Europese Unie, centraal staan.
Het gemeenschappelijke beheer van kolen en staal stimuleerde de wederopbouw van de lidstaten. Kolen en staal vormden de motor van de economie, vergelijkbaar met het hedendaagse belang van aardolie. Vanwege de succesvolle samenwerking besloten de lidstaten hun samenwerking uit te breiden naar andere sectoren.
De Oost-Europese landen stonden tot 1989/1990 onder sterke invloed van de Sovjet-Unie. Om tegenwicht te bieden aan het Westen werd economische samenwerking gestimuleerd door oprichting van de Comecon (Council for Mutual Economical Assistance) in 1949. Het was een reactie op het Amerikaanse ‘Marshall-plan’. De Sovjet-Unie gaf leiding aan de Comecon en bood financiële hulp aan voornamelijk Oost-Europese landen.
De ontwikkeling van een overkoepelende organisatie zoals de Europese Unie roept ook weerstand op. Besluitvorming vindt immers niet meer binnen de regio/land plaats, maar steeds vaker op Europees niveau. Referenda over de invoering van een Europese grondwet die werden gehouden in Nederland en Frankrijk illustreren deze weerstand.
Door de Koude Oorlog namen de spanningen tussen het Westen (de Verenigde Staten en bondgenoten) en het Oosten (Sovjet-Unie en het Oostblok) toe. Om te voorkomen dat het gehavende West-Europa ten prooi zou vallen aan het communisme besloten de VS tot financiële ondersteuning in de vorm van het Marshallplan. Doel was het stimuleren van de wederopbouw van West-Europa dat een buffer moest vormen tegen het communisme. Onder andere door deze financiële injectie groeiden de West-Europese economieën snel. Een andere reden voor de snelle economische groei was dat arbeiders in de meeste West-Europese landen bereid waren voor lage lonen te werken.
De jaren 50 stonden in het teken van de wederopbouw en het economisch herstel. Het was een periode van hard werken, van soberheid en spaarzaamheid. De meeste samenlevingen in West-Europa waren nog heel traditioneel. Het gezin was de hoeksteen van de samenleving. De meeste vrouwen werkten in het huishouden en zorgden voor de kinderen. De man was de kostwinner en op zondag ging de meeste gezinnen naar de kerk.
In West-Europese landen braken in de jaren 60 ook op politiek en bestuurlijk niveau roerige tijden aan. De politiek raakte verdeeld in twee kampen: rechts en links. Jongeren wilden meer inspraak, meer vrijheid en een eerlijke verdeling van macht en geld. Linkse partijen namen deze actiepunten op in hun programma en waren populair. Jongeren kwamen in actie en organiseerden demonstraties tegen de VS, tegen de oorlog in Vietnam en de consumptiemaatschappij.
In de jaren 50 was het gezin de hoeksteen van de samenleving. De man zorgde voor het inkomen. Het huishouden was de taak van de vrouw. Over deze rolverdeling was geen discussie mogelijk. Vrouwenemancipatie was nog nauwelijks een item.
In de jaren 60 uitten steeds meer vrouwen kritiek op de ongelijke verhouding tussen mannen en vrouwen. De vrouwen eisten: recht op arbeid, een betere beloning en betere carrièremogelijkheden. Dit streven van de emancipatie van vrouwen is bekend als de tweede feministische golf. (De eerste feministische golf was de periode van 1870 tot 1920 waarin de vrouwenemancipatie in de eerste plaats gericht was op het verwerven van vrouwenkiesrecht.)
Tot vlak na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland praktisch geen inwoners van buiten het land. Begin van deze eeuw (de 21e eeuw) bestaat de Nederlandse bevolking voor 19% uit inwoners met een migratieachtergrond. Iets meer dan de helft hiervan bestaat uit mensen met een niet-westerse migratieachtergrond. Onder deze groep vallen voornamelijk mensen uit Turkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen.
Nadat Indonesië onafhankelijk was geworden, konden de Indische Nederlanders in Indonesië geen zeker bestaan meer opbouwen. De meeste van hen besloten daarom naar Nederland te emigreren. De Indische Nederlanders pasten zich snel aan de Nederlandse cultuur aan omdat zij al binding hadden met de Nederlandse cultuur.
In de jaren zestig en zeventig zijn er veel Turken en Marokkanen naar ons land gekomen om te werken. De fabrieken in Nederland hadden een groot tekort aan ongeschoolde arbeiders. De Turkse en Marokkaanse gastarbeiders zouden na enkele jaren weer terug gaan naar hun eigen land. Maar eind jaren zeventig bleek dat de meesten wilden blijven. De economie in hun eigen land was nog steeds slecht. In Nederland hadden ze de kans een beter bestaan op te bouwen. De mannen haalden daarom hun vrouw en kinderen naar Nederland, of stichtten hier een gezin. Hun kinderen groeiden op tussen twee culturen.
Suriname was een kolonie van Nederland totdat Suriname in 1975 onafhankelijk werd.
In veel landen zijn burgeroorlogen aan de orde van de dag. Bijvoorbeeld in veel landen op de Balkan en ook in sommige landen uit Afrika. Gevolg is dat mensen op de vlucht slaan en hun toekomst ergens anders in de wereld willen opbouwen. Veel van deze vluchtelingen hebben asiel aangevraagd in Nederland. Meestal kregen zij een tijdelijke verblijfsvergunning. De procedures duren uitermate lang en het wachten kan asielzoekers murw maken.
Sinds Polen in mei 2004 toegetreden is tot de Europese Unie, is het aantal immigranten vanuit Polen duidelijk toegenomen.
De immigranten die moslim zijn, dragen soms hoofddoekjes. Dit zorgt voor de nodige discussies. De discussie laat zien dat er een hernieuwde belangstelling is voor de vrijheid van godsdienst en haar grenzen. De discussies spitst zich onder meer toe op het dragen van een hoofddoek door leerkrachten en leerlingen in het openbaar onderwijs.
Amerika is natuurlijk het immigratieland bij uitstek. Het land is immers ‘gesticht’ door immigranten. De Amerikaanse maatschappij wordt vaak een ‘melting pot’ genoemd en geen ‘multiculturele samenleving’.
De Engelsen, Fransen en Spanjaarden stichtten vanaf de 16e eeuw de eerste nederzettingen in Noordoost-Amerika. Later stichtten ook kleinere landen als Nederland nederzettingen. Deze nederzettingen waren eigenlijk gewoon handelsposten om bijvoorbeeld goud te ruilen met de indianen.
Langzamerhand werden er meer nederzettingen gesticht en werd het hele Amerikaanse gebied in kaart gebracht. De roep om zelfstandig te worden en onafhankelijk te worden van de Engelse koning nam ook toe. In 1775 leidde dit tot de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog en uiteindelijk tot het ontstaan van de Verenigde Staten in 1776.
Voor immigranten uit Mexico, Midden-Amerika en het Caraïbisch gebied is het veel makkelijker om nauwe banden te onderhouden met achtergebleven familieleden, af en toe op en neer te reizen en op die manier iets van hun oorspronkelijke identiteit vast te houden. Daardoor vinden wetenschappers het zogenaamde ‘melting pot’ (de cultuur van een etnische minderheid vermengt zich met de hoofdcultuur in het land) minder passen bij de huidige Amerikaanse samenleving. Veel wetenschappers zijn nu van mening dat de vele culturen en subculturen niet zozeer een homogene cultuur vormen, maar het blijven in feite op zichzelf staande culturen. Dit noemt men het ‘salad bowl’ idee.Het arrangement Geschiedenis 2e fase is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.
- Auteur
- Laatst gewijzigd
- 2025-10-09 19:47:44
- Licentie
-
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
- het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
- het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
- voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.
Aanvullende informatie over dit lesmateriaal
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
- Toelichting
- De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
- Leerinhoud en doelen
- Geschiedenis;
- Eindgebruiker
- leerling/student
- Moeilijkheidsgraad
- gemiddeld
- Trefwoorden
- kennisbank, leerlijn, rearrangeerbare, rearrangeerbare leerlijn
Gebruikte Wikiwijs Arrangementen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Begin staatsvorming en centralisatie
https://maken.wikiwijs.nl/103490/Begin_staatsvorming_en_centralisatie
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Communisme, fascisme, nationaalsocialisme
https://maken.wikiwijs.nl/103723/Communisme__fascisme__nationaalsocialisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Conflicten in de christelijke wereld
https://maken.wikiwijs.nl/103486/Conflicten_in_de_christelijke_wereld
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Crisis wereldkapitalisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De confrontatie met de Germaanse cultuur
https://maken.wikiwijs.nl/103315/De_confrontatie_met_de_Germaanse_cultuur
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De eerste monotheïstische godsdiensten
https://maken.wikiwijs.nl/103317/De_eerste_monothe_stische_godsdiensten
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De eerste stedelijke samenlevingen
https://maken.wikiwijs.nl/103304/De_eerste_stedelijke_samenlevingen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De groei van het Romeinse imperium
https://maken.wikiwijs.nl/103313/De_groei_van_het_Romeinse_imperium
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De klassieke vormentaal
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De ontwikkeling van wetenschappelijk denken
https://maken.wikiwijs.nl/103308/De_ontwikkeling_van_wetenschappelijk_denken
VO-content - Kennisbanken. (2017).
De Republiek: uniek in Europa
https://maken.wikiwijs.nl/103522/De_Republiek__uniek_in_Europa
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Democratische Revoluties
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Duitse bezetting van Nederland
https://maken.wikiwijs.nl/103758/Duitse_bezetting_van_Nederland
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Eenwording Europa
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Emancipatiebewegingen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Erfgoed klassieke oudheid
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Europa en de slavernij
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Europese overzeese expansie
https://maken.wikiwijs.nl/103491/Europese_overzeese_expansie
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Feodale verhoudingen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Handel over de hele wereld
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Industriële Revolutie
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Landbouw en landbouwsamenlevingen
https://maken.wikiwijs.nl/103298/Landbouw_en_landbouwsamenlevingen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Levenswijze van jagers-verzamelaars
https://maken.wikiwijs.nl/103270/Levenswijze_van_jagers_verzamelaars
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Modern imperialisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Multiculturele samenleving
VO-content - Kennisbanken. (2018).
Opkomst handel en ambacht
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Opkomst stedelijke burgerij
https://maken.wikiwijs.nl/103447/Opkomst_stedelijke_burgerij
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Politiek-maatschappelijke stromingen
https://maken.wikiwijs.nl/103719/Politiek_maatschappelijke_stromingen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Propaganda en massaorganisaties
https://maken.wikiwijs.nl/103720/Propaganda_en_massaorganisaties
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Racisme en discriminatie
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Rationeel optimisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Renaissance: veranderend mensbeeld
https://maken.wikiwijs.nl/103496/Renaissance__veranderend_mensbeeld
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Toenemende welvaart
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Twee wereldoorlogen
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Verlicht absolutisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Verspreiding christendom
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Verwoesting en massavernietiging
https://maken.wikiwijs.nl/103763/Verwoesting_en_massavernietiging
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Verzet tegen Europees imperialisme
https://maken.wikiwijs.nl/103765/Verzet_tegen_Europees_imperialisme
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Vorsten en absolute macht
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Wetenschappelijke revolutie
https://maken.wikiwijs.nl/103599/Wetenschappelijke_revolutie
VO-content - Kennisbanken. (2017).
Zelfvoorzienende agrarische cultuur
https://maken.wikiwijs.nl/103443/Zelfvoorzienende_agrarische_cultuur
