Tijdvak 1 Jagers en boeren - HV1

Inleiding Tijdvak 1

Thema

Tijdvak 1 begint ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden en duurt tot 3000 v.Chr. Daarmee is tijdvak 1 het langste tijdvak van de tien tijdvakken. Maar dat betekent niet dat er over dit tijdvak het meest bekend is. Nee, eerder andersom: wat we weten over dit tijdvak hebben we moeten afleiden uit een relatief klein aantal niet geschreven bronnen.

Bekijk de video van Youtube over 'Ötzi de ijsman'.

 

 

 

 

 


(bron: www.mariofrieswijk.nl)

Intro-opdracht

Introductie-opdracht Tijdvak 1 De Oertoer

In deze lessenreeks gaan we aan de hand van opdrachten, beeldmateriaal en PowerPoints onderzoek doen naar de volgende vraag: Hoe is de aarde ontstaan en de mens die daarop rondwandelt?

 

Een belangrijk onderdeel van de komende lessen is een spectaculaire serie over de prehistorie: De Oertoer.

 

Hieronder leg ik stap voor stap uit hoe je de komende lessen te werk gaat.

1) Bekijk aflevering 1: Ontstaan van de mens – de oermens en maak daarbij aantekeningen

 

2) Lees dit artikel en bekijk het bijbehorende filmpje

Het ontstaan van de mens

 

 

3) Beantwoord daarna de volgende vragen en kopieer de vragen met de antwoorden in je tabblad huiswerk:

  1. Waarom ontwikkelt de mensaap zich zodat hij op 2 benen gaat lopen?

  2. Noem 3 kenmerken van de Homo Habilis.

 

4) Bekijk aflevering 2: Ontstaan van de mens – Homo erectus en maak daarbij aantekeningen.  

 

5) Beantwoord daarna de volgende vragen:

  1. Welke menssoort verliet als eerste Afrika?

  2. Noem 3 kenmerken van Homo erectus.

  3. Waarom is de ontdekking van vuur zo belangrijk geweest? Noem 3 redenen.

 

6) Bekijk aflevering 3: Ontstaan van de mens – Homo sapiens en maak daarbij aantekeningen

 

7) Bestudeer de onderstaande PowerPoint presentatie

van australopithecus tot homo sapiens: http://slideplayer.nl/slide/3025457/

 

8) Beantwoord daarna de volgende vragen:

  1. Wanneer ontstaat de moderne mens, de homo sapiens?

  2. Wat maakt deze soort zo bijzonder vergeleken met zijn voorgangers?

  3. Welke andere menssoort komt de cro-magnonmens tegen in Europa zo’n 35.000 jaar geleden?

 

 

Leerdoelen

Aan het eind van dit thema kun je:

  • uitleggen waarom jagers-verzamelaars nomaden waren.
  • benoemen welke veranderingen het gevolg waren van de agrarische revolutie.
  • beschrijven welke politieke, economische en sociale veranderingen het gevolg waren van stedelijke gemeenschappen.
  • uitleggen dat het ontbreken van schriftelijke bronnen in de prehistorie van belang is voor onze kennis van deze tijd.
  • beschrijven hoe de boeren dachten over het leven na de dood.

Planning

Planning
'Tijdvak 1' bestaat uit de volgende onderdelen:

Onderdeel Tijd Eindproduct
Inleiding en Intro-opdracht oertoer 3 lesuur -
Opdracht: Jagers en verzamelaars 2 lesuur -
Opdracht: Landbouwsamenlevingen 2 lesuur Antwoord op vijf vragen
Opdracht: De eerste steden 2 lesuur Toets
Opdracht: Hoe stief Ötzi? 2,5 lesuren Onderzoeksverslag
Opdracht: Soorten bronnen 2 lesuren Collage
Opdracht: Het eerste schrift 2 lesuren Boodschap in spijkerschrift
Opdracht: De mammoetjacht 2 lesuren Verhaal
Opdracht: Hunebedden 2 lesuren Muurkrant
Afsluiting 2 lesuren Opdracht
Totaal 21.5 lesuren  

Werkplan

De tijd van de jagers en boeren bestudeer je door zeven opdrachten en de afsluiting te maken. In iedere opdracht wordt een ander aspect van de tijd van jagers en boeren belicht.

Het is belangrijk dat je goed bijhoudt wat je gedaan hebt. Om je hierbij te helpen is er een werkplan gemaakt. Op dat werkplan kun je bijhouden welke onderdelen je al gedaan hebt.

Download hier het Werkplan Tijdvak 1

Jagers en verzamelaars

Vooraf

De eerste mensen leefden van de jacht en van alles wat zij onderweg aan eetbaars vonden. Daarom worden ze jagers-verzamelaars genoemd.
In deze opdracht staat de levenswijze van de jagers-verzamelaars centraal.

Aan het eind van deze opdracht kun je:

  • uitleggen wat wordt bedoeld met de prehistorie.
  • weergeven dat de eerste mensen leefden in Afrika.
  • op een kaart tekenen hoe de mensen zich vanuit Afrika hebben verspreid over andere delen van de wereld.
  • in eigen woorden beschrijven wat de nomadische levenswijze van jagers-verzamelaars inhield.

De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift of typ je in OneNote.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1     Alleen Kennisbank 'Jagers-verzamelaars' bestuderen + vragen beantwoorden.
Stap 2 Alleen Video en Kennisbank 'Eerste mensen' bestuderen + vragen beantwoorden.
Stap 3 Alleen Opdracht 'Landschap in Nederland' maken.
Stap 4 Alleen Woordweb maken bij de informatie uit Kennisbank 'Jagers-verzamelaars'.
Stap 5 Alleen Toets 'Jagers en verzamelaars' maken.
     

 

Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.

Stap 1

Inleiding
Voor deze opdracht maak je gebruik van het onderdeel 'De levenswijze van jagers-verzamelaars'

KB: Jagers-verzamelaars

Lees de inleiding en kies bij de volgende vragen het juiste antwoord.

  1. Hoe noem je de tijd voordat mensen geschreven bronnen nalieten?
    • Prehistorie
    • Eerste geschiedenis
  2. Maak de zin af.
    Van de eerste mensen zijn er geen geschreven bronnen, daarom ...
    • wordt er veel verzonnen over de levenswijze van de eerste mensen.
    • worden overblijfselen van de mensen uit de oertijd onderzocht om iets over hun leven te kunnen vertellen.
  3. Wat doet een archeoloog?
    • Een archeoloog bestudeert de geschreven bronnen uit een periode.
    • Een archeoloog probeert aan de hand van overblijfselen het verleden in beeld te brengen.

Stap 2

Verspreiding eerste mensen
Lees nu in de Kennisbank de informatie over de Verspreiding van de eerste mensen en beantwoord de vragen.

Zie deze video over Jagen en verzamelen: Over de eerste mensen, de prehistorie, de taakverdeling van de eerste rondtrekkende volken en over hun middelen van bestaan.

KB: Eerste mensen

  1. In welk werelddeel leefden de eerste mensen?
    • Azië
    • Afrika
  2. Hoe wordt de tijd van 2,5 miljoen jaar geleden tot ongeveer 7000 jaar geleden wel genoemd?
    • Steentijd
    • Bronstijd
  3. Wat is de juiste volgorde?
    • Homo Habilis – Homo Erectus – Neanderthaler – Homo Sapiens
    • Homo Habilis – Neanderthaler – Homo Erectus – Homo Sapiens
  4. Wat is de betekenis van Homo Erectus?
    • Verstandige mens
    • Rechtopstaande mens
  5. Wanneer leefden de Neanderthalers?
    • 230 000 jaar geleden
    • 2,5 miljoen jaar geleden

Stap 3

Landschap in Nederland
Vijftienduizend jaar geleden zag Nederland er heel anders uit dan nu.
Bekijk de vier foto’s.
 

1
2
3
4

Op welke foto staat een landschap dat vergelijkbaar is met het landschap van Nederland zo’n 15.000 jaar geleden? Licht je antwoord toe.

Stap 4

Jagers en verzamelaars
Je hebt vast wel eens een woordweb of woordspin gemaakt.
In een woordweb staat het onderwerp in een cirkel in het midden. Vanuit het onderwerp teken je pijlen naar deelonderwerpen. Ook de deelonderwerpen kun je soms weer onderverdelen in aparte aandachtspunten.

Lees nu in de kennisbank de informatie over de Jagers en verzamelaars.

KB: Jagers-verzamelaars

Verwerk nu de informatie uit de kennisbank over de Jagers en verzamelaars in een Woordweb (Mindmap). 
Je kunt je Woordweb op papier maken, maar je kunt ook kiezen voor digitaal, gebruik hiervoor de Gereedschapskist (Mindmap maken). 

 

 

Gereedschapskist

Welkom bij de gereedschapskist. Hier vind je uitleg over alle werkvormen waarmee je je eindproducten maakt. Bij iedere werkvorm staat beschreven hoe je deze uitvoert, kun je inspiratiefilmpjes bekijken en vind je de beoordelingscriteria waaraan jouw product moet voldoen. Ook zie je welke digitale middelen je kunt gebruiken en aan welke vaardigheden je werkt tijdens het maken van je eindproduct. Veel succes!

Stap 5

Toets
Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Jagers en verzamelaars'.
De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.

Klik op de knop 'Toets' om te beginnen:

Toets:Jagers en verzamelaars

Extra: lvoorl

Leerlingen voor leerlingen
Op de website www.lvl.nl vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt.

Hieronder staan een paar video's die goed passen bij dit thema.
Bekijk de video's. Kun je de video's goed volgen?
Bespreek de inhoud van de video's met een klasgenoot.

Video: IJstijd
Video: Archeoloog

Let op:
Als je een video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg.

Begrippenlijst

Prehistorie
De prehistorie is de tijd waaruit geen geschreven berichten bewaard zijn.		 IJstijden
Perioden van ijzige kou waarin het land in het noorden van Europa bedekt is met ijs.
Nomadische levenswijze
Mensen hebben geen vaste woonplaats maar trekken rond en leven van wat de natuur te bieden heeft.		 Jagers-verzamelaars
Jagers-verzamelaars leven als nomaden. Zij leven van de jacht (jagers) en van producten uit de natuur, zoals vruchten en wortels (verzamelaars).
Toendra/Toendraklimaat
Een boomloos gebied in koude streken waar grassen, mossen en dwergstruiken groeien.  In de koudste maanden is de temperatuur op de toendra onder de -3 °C, in de warmste maanden tussen 0 en 10 °C.		 Lage Landen
Omschrijving van het huidige Nederland en België, toen deze landen nog niet bestonden.
Mammoeten
Grote dieren met een dikke vacht, die leefden op de toendra’s. Omstreeks 4000 jaar geleden zijn ze uitgestorven.		 Rendieren
Hertachtige dieren, die in kuddes over de toendra’s zwerven. In warmere tijden trekken ze zich terug in het noorden van Scandinavië.
Rendierjagers
Jagers-verzamelaars die de kuddes van rendieren volgen om in hun levensonderhoud te voorzien.		 Grotschilderingen
In de prehistorie werd kunst gemaakt in de vorm van grotschilderingen.

 

Landbouwsamenlevingen

Vooraf

Mensen hebben miljoenen jaren geleefd als jagers en verzamelaars.
De ontwikkeling van de landbouw is pas heel laat op gang gekomen, waarschijnlijk 11000 jaar geleden.

Aan het eind van deze opdracht kun je

  • weergeven wanneer de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden.
  • benoemen waar de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden.
  • verklaren waarom de eerste landbouwgemeenschappen juist daar ontstonden.
  • uitleggen wat de gevolgen waren van het ontstaan van landbouwgemeenschappen als je kijkt naar de manier waarop mensen leefden.
  • benoemen wanneer de eerste boeren zich vestigden in Nederland.

De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift of typ je in OneNote.

Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1 Alleen Kennisbank 'Landbouw en landbouwsamenlevingen' bestuderen en vragen beantwoorden.
Stap 2 Alleen Tekst lezen over de neolithische revolutie.
Stap 3 Alleen Sleepvraag maken over het houden van dieren.
Stap 4 Alleen Opdracht 'Zonnetempel' maken.
Stap 5 Alleen Opdracht 'Rotstekening' maken.
Stap 6 Alleen Opdracht 'Archeologen' maken.
Stap 7 Samen met een klasgenoot Verschillen tussen jagers-verzamelaars en boeren in een schema zetten.
Stap 8 Samen met een klasgenoot Vragen maken en bespreken.


Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig.

 

 

Stap 1

Voor deze opdracht maak je gebruik van het onderdeel 'Landbouw en landbouwsamenlevingen' uit de Kennisbank:

KB: Landbouw en landbouwsamenlevingen

Bekijk de video over `De eerste boeren. Mensen uit de steentijd'.

Noteer tijdens het kijken wanneer de eerste boeren in Nederland kwamen en noteer verschillen met de leefwijze van jager-verzamelaars.

Video: De eerste boeren. Mensen uit de steentijd.

  1. Waar ontstonden de eerste landbouwnederzettingen?
    • Midden-Oosten
    • Afrika
  2. De eerste landbouwsamenlevingen ontstonden op de oevers van rivieren. Welke rivieren?
    • de Eufraat, de Tigris en de Nijl.
    • de Rijn, de Maas en de IJssel.
  3. Wat is het verschil tussen een boer en een nomade als je let op de leefstijl?
    • Een boer heeft een vaste woonplaats, een nomade trekt rond.
    • Een boer houdt dieren, een nomade houdt geen dieren.
  4. De eerste boeren die zich in Nederland vestigden, vestigden zich in ...
    • Drenthe
    • Zuid-Limburg
  5. Wanneer vestigden de eerste boeren zich in Nederland?
    • Ongeveer 5000 jaar voor Christus
    • Ongeveer 11000 jaar voor Christus

Stap 2

Agrarische revolutie
De overgang van een samenleving van jager-verzamelaars met een rondtrekkend bestaan naar een samenleving van mensen die in nederzettingen woonden en aan landbouw en veeteelt deden, wordt wel de agrarische revolutie genoemd. De boeren verbouwden eenkoorn, emmer, erwten, linzen, vlas en maanzaad. Ze hielden geiten, schapen, koeien en varkens.

Bekijk ook: www.canon van Nederland.nl

Lees de informatie over de woonomstandigheden, werktuigen en de prehistorische akker.

De belangrijkste gewassen van onze bandkeramiekers waren waarschijnlijk de wilde grassen uit het Midden-Oosten, zoals de granen eenkoorn en emmerkoorn. Dit zijn allebei voorlopers van spelt en tarwe. Ook was er nog een voorloper van onze gerst. Peulvruchten zoals erwten en linzen werden uit het Midden-Oosten meegebracht. Uit vlas werd olie gemaakt.


De oorsprong van deze revolutie begon volgens recent onderzoek uit 2017 al in de ijstijd. Maar het ware omslagpunt vond plaats tussen 11000 v. Chr. en 3000 v. Chr.
De revolutie is op te delen in vijf stappen. Die stappen zie je in de afbeelding hiernaast;
iedere stap heeft een eigen kleur.
Geef aan waar zich nederzettingen vormden.

  • 11000 - 9500 : nederzettingen in ...
  • 9500 - 8000: nederzettingen in ....
  • 8000 - 6400: nederzettingen in ....
  • 6400 - 5000: nederzettingen in ....
  • 5000 - 3000: nederzettingen in ....

Stap 3

Het houden van dieren
In de kennisbank heb je een stukje kunnen lezen over het houden van dieren.
Dat stukje staat hieronder nogmaals.
Sleep de woorden naast de tekst naar de juiste plaats in de tekst.

 

Toets:Het houden van dieren

Stap 4

Zonnetempel
Bekijk de afbeelding.



Je ziet de zonnetempel Stonehenge in Engeland, een monument uit de prehistorie.

De stenen die gebruikt zijn in Stonehenge wegen gemiddeld 40.000 kg en werden 250 kilometer over land en water vervoerd naar de plek waar zij nu staan.

Veel historici zijn er van overtuigd dat deze zonnetempel gebouwd moet zijn door landbouwers en niet door jagers-verzamelaars. Zij gebruiken als argumenten de verschillen in leefwijze tussen landbouwers en jagers-verzamelaars.

Welke argument zouden de historici kunnen gebruiken?

Stap 5

Rotstekening
Bekijk de afbeelding.



Je ziet een rotstekening uit Zweden.
De tekening dateert van ongeveer 3000 voor Chr.
Verder is gegeven dat:

  • rond 3000 v. Chr. er in Zweden een landbouwrevolutie heeft plaatsgevonden.
  • rond 3000 v. Chr. de Zweden nog in de prehistorie leefden.


1. Gebruik de gegevens en de bron om uit te leggen waardoor deze tekening een bewijs vormt dat in Zweden de landbouwrevolutie al heeft plaatsgevonden.

2. Gebruik de gegevens om uit te leggen dat wij verder weinig weten van de cultuur van deze landbouwers.

Stap 6

Archeologen
Bekijk de foto en lees het bijschrift.



Bijschrijft:
Archeologen hebben in Nederland tijdens een opgraving gereedschappen van vuursteen opgegraven. Ze denken dat de voorwerpen dateren uit 4500 v.C.

Ilse denkt dat de opgegraven gereedschappen van jagers-verzamelaars zijn geweest. Immers alleen zij gebruikten vuurstenen voorwerpen.
Johan denkt dat de opgegraven gereedschappen van prehistorische boeren zijn geweest. Volgens hem woonden er in ons land toen geen jagers-verzamelaars meer.

Heeft Ilse gelijk? Heeft Johan gelijk? Of kun je op basis van de informatie niet met zekerheid zeggen van wie deze gereedschappen zijn geweest?

Stap 7

Nieuwe levensstijl
Boeren hebben een andere levensstijl dan nomaden.
Bespreek de verschillen met een klasgenoot.
Zet de verschillen vervolgens in een schema zoals hieronder.
 

 

Stap 8

Eindproduct
Je gaat deze opdracht afronden door antwoord te geven op de volgende vijf vragen:

  1. Wanneer ontstonden de eerste landbouwgemeenschappen?
  2. Waar ontstonden de eerste landbouwgemeenschappen?
  3. Waarom onstonden juist daar de eerste landbouwgemeenschappen?
  4. Wat waren de gevolgen van het ontstaan van landbouwgemeenschappen als je kijkt naar de manier waarop mensen leefden?
  5. Wanneer vestigden de eerste boeren zich in Nederland?


Schrijf de antwoorden op deze vragen in je schrift of OneNote.
Bespreek de antwoorden op de vragen met een klasgenoot.

Begrippenlijst

Agrarische Revolutie
De Agrarische Revolutie is de overgang van het nomadisch bestaan van jagers-verzamelaars naar het boerenbestaan.		 Landbouw/veeteelt
Mensen gaan hun eigen voedsel produceren: het verbouwen van granen (landbouw) en het temmen van vee (veeteelt).
Aardewerk
Wonen op één plaats in een boerderij roept de behoefte op aan aardewerk: potten, bekers, schalen en kommen gemaakt van klei of leem.		 Grafgiften/Hiernamaals
De doden krijgen in hun graf giften mee: grafgiften. Dat wijst op een geloof in een leven na de dood in een soort hemel, het hiernamaals.
Bandkeramiekers
De eerste boeren in de Lage Landen waren de Bandkeramiekers (5300-4900 v.Chr.) Zij vestigden zich op de lössgronden in Limburg. Hun aardewerk was versierd met banden.		 Trechterbekercultuur
Een kenmerkende, veelvuldig voorkomende pot bij de Hunebedbouwers is de Trechterbeker. Daarom heet hun cultuur ook wel de Trechterbekercultuur.

 

 

De eerste steden

Vooraf

Tempeltoren ziggoerat Mesopotamië

In de droge vlaktes waar nu Irak ligt, lag vroeger een welvarend landbouwgebied. Hier ontstonden de eerste steden met prachtige tempels en paleizen. Hier werd voor het eerst een schrift ontwikkeld, waarmee priesters en ambtenaren het bestuur van hun stad konden organiseren. In deze opdracht staat het ontstaan van de eerste steden centraal.

Aan het eind van deze opdracht kun je

  • toelichten hoe de eerste steden zich ontwikkelden.
  • uitleggen waarom steden konden ontstaan dankzij landbouwoverschotten en specialisatie.
  • uitleggen hoe het bestuur zich kon ontwikkelen dankzij de tempels en het schrift.
  • uitleggen waarom er meer ongelijkheid ontstond tussen mensen in de stedelijke samenleving.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1   Alleen Kennisbank 'De eerste stedelijke gemeenschappen' bestuderen en vragen beantwoorden.
Stap 2 Alleen Kennisbank 'De eerste steden' bestuderen en vragen beantwoorden.
Stap 3 Alleen Kennisbank 'Godsdienst en hiërarchie' bestuderen en een kort verslag schrijven.
Stap 4 Alleen Kennisbank 'Het Schrift' bestuderen.
Stap 5 Alleen Opdracht 'Stedelijke gemeenschap' maken.
Stap 6 Alleen Toets 'De eerste steden' maken.
     


Benodigdheden
Geen bijzonderheden

Tijd
Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig.

 

 

Stap 1

Inleiding
Lees de inleiding van het onderdeel 'De eerste stedelijke gemeenschappen'.

KB: De eerste stedelijke gemeenschappen

Beantwoord de vier vragen.

  1. Hoe heette het gebied waar de eerste steden ontstonden?
    1. Mesopotamië
    2. De onvruchtbare sikkel
    3. De Nijldelta
  2. Waardoor konden mensen ook andere beroepen dan boer gaan uitoefenen in dit gebied?
    1. Doordat het schrift werd ontwikkeld.
    2. Doordat er landbouwoverschotten ontstonden.
    3. Doordat er voedsel ingevoerd werd vanuit het buitenland.
  3. Wat bedoelt men met: in de stedelijke samenleving ontstond een hiërarchie tussen groepen?
    1. Er kwamen grote verschillen tussen de ambachten die mensen uitoefenden.
    2. Er kwamen grotere verschillen in macht, aanzien en rijkdom tussen groepen mensen.
    3. Er kwamen mensen uit verschillende streken in de steden wonen.
  4. Hoe heetten de rivieren waartussen Mesopotamië lag?
    1. Eufraat en Tigris
    2. Nippur en Uruk
    3. Nijl en Rijn


Bekijk nu ook de volgende video.

Stap 2

De god Enki uit Mesopotamië

De eerste steden
Lees nu in de Kennisbank de informatie over de eerste steden en beantwoord de vragen.

KB: De eerste steden

  1. Kon je Nippur al een moderne stad noemen?
    1. Nee, want de meeste mensen leefden er van de landbouw.
    2. Ja, want er waren ziekenhuizen, bibliotheken en cafés.
    3. Ja, want de stad werd bestuurd door een koning en priesters.
  2. Welke steden kon je behalve Nippur vinden in Mesopotamië?
    1. Uruk, Ur en Lagasj
    2. Eridu, Memphis en Athene
    3. Ur, Marduk en Inanna
  3. Hoe ziet Nippur er tegenwoordig uit?
    1. Het is nu een woestijn met zand en rotsen.
    2. Sommige oude tempels en muren zijn weer opgebouwd voor de toeristen.
    3. Het is nog steeds een moderne stad.
  4. Aan welke zee ligt het vroegere Mesopotamië?
    1. Aan de Perzische Golf.
    2. Aan de Golf van Akaba.
    3. Aan de Middellandse Zee.
  5. Wat bedoelt men met: Nippur was een religieus centrum?
    1. Nippur lag midden tussen belangrijke tempels.
    2. In Nippur werden meer goden vereerd dan in andere steden.
    3. In Nippur speelde godsdienst een belangrijke rol in de samenleving.

Stap 3

De Mesopotamische Koningin van de nacht.

Godsdienst en hiërarchie
Probeer je eens in te denken dat je in de stad Nippur op bezoek kwam. Wat zou je opvallen in deze stad? Welke gebouwen zou je zien, en wat zou je opvallen aan de bezigheden van de bewoners? Stel je maar eens voor wat je bij thuiskomst allemaal zou kunnen vertellen over je bezoek aan Nippur.

Lees nu in de Kennisbank de informatie over Godsdienst en hiërarchie.

KB: Godsdienst en hiërarchie

Schrijf een kort verslag (1 A4-tje) over je bezoek aan Nippur en gebruik daarin de volgende begrippen en namen:

ziggoerat     poort priesters Inanna
Enki ambtenaren     ambachtslieden     koper
tin schelpen zeilschip in natura

Stap 4

Het schrift
De eerste geschreven documenten vinden we in de oude steden van Mesopotamië. Het schrift was nodig om de ingewikkelde organisatie van het bestuur te kunnen bijhouden. Het eerste schrift van de inwoners van Mesopotamië noemen we spijkerschrift.

Lees nu de informatie over Het schrift en beantwoord de vijf vragen.

KB: Het schrift

  1. Waarom schreven de mensen op klei?
    1. Dat was gemakkelijk te vinden en kneedbaar, zodat je er met een riet in kon krassen.
    2. Als je klei bakt, kun je er met een penseel heel goed op schrijven.
    3. Papier was te duur en moeilijk te maken.
  2. Wat is een logogram?
    1. Een gewichtseenheid in Mesopotamië.
    2. Een soort stripverhaal waarmee men communiceerde.
    3. Een plaatje dat een woord weergeeft.
  3. Vanaf welke tijd kun je het schrift van de Mesopotamiërs spijkerschrift noemen?
    1. Vanaf de laatste periode, vanaf ongeveer 1000 v.C.
    2. Alleen in de beginperiode, rond 3200 v.C.
    3. In een latere fase, vanaf 2400 v.C.
  4. Waarom ontwikkelde het spijkerschrift zich juist in de steden?
    1. Hier had men het schrift nodig om bijvoorbeeld de belasting bij te houden.
    2. Hier woonden de slimste mensen, zoals geleerden en priesters.
    3. Hier waren mensen die konden lezen en schrijven.
  5. Waar komt de naam spijkerschrift vandaan?
    1. De tekens lijken op spijkers.
    2. De kleitabletten werden beschreven met spijkervormige griffels.
    3. De kleitabletten werden met spijkers aan de muren bevestigd.

Stap 5

Stedelijke gemeenschap
Bekijk de afbeelding.



Je ziet een Soemerisch leger op een houten voorwerp van ongeveer 2600 v. Chr. gevonden in een graf bij Ur in het tegenwoordige Irak.

Van boven naar beneden is te zien dat aan de koning een parade voorbijtrekt van zijn leger met krijgsgevangenen, speerdragers en andere soldaten in (met koperen plaatjes) gepantserde mantels en door paarden of ezels getrokken strijdwagens. Op de grond liggen gesneuvelde soldaten.

Welk(e) kenmerk(en) van een stedelijke gemeenschap uit die tijd herken je op de afbeelding.

Stap 6

Toets
Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'De eerste steden'.
De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.

Klik op de knop 'Start' om te beginnen:

Toets:De eerste steden

Extra: lvoorl

Leerlingen voor leerlingen
Op de website www.lvl.nl vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt.

Hieronder staat een video die goed past bij dit thema.
Bekijk de video. Kun je de video goed volgen?
Bespreek de inhoud van de video met een klasgenoot.

Video: Landbouwoverschot

Let op:
Als je de video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de pop-up weg.

Begrippenlijst

Einde prehistorie
De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie.		 Begin historie
De ontwikkeling van het schrift betekende het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.C.
Schrift - kleitabletten
In het Nabije Oosten is het schrift ontwikkeld. Bewaard bleven o.m. teksten op kleitabletten.		 Vruchtbare Sikkel: Mesopotamië
Gebied in het Midden-Oosten waar de eerste steden zijn ontstaan en het eerste schrift is ontwikkeld.
Nippur
Een van de eerste steden in Mesopotamië was Nippur. Nippur kun je vergelijken met een moderne stad. Er waren scholen, bibliotheken, een ziekenhuis, badhuizen, winkelstraten en een soort cafés.		 Hiërarchie
Hiërarchie houdt in dat mensen geordend zijn in bepaalde klassen. De hogere klassen hebben macht over de lagere klassen.

 

 

Hoe stierf Ötzi?

Vooraf

Ötzi is de naam van een beroemde mummie. Hoe hij werkelijk heette, weet niemand. Het lijk van deze prehistorische jager werd in de Alpen duizenden jaren in ijs geconserveerd, tot men hem vond in onze tijd. Aan jou de opdracht te achterhalen, hoe deze jager stierf.

Aan het eind van deze les kun je

  • aantonen waarom dat de vondst van Ötzi een buitengewoon belangrijke en interessante archeologische vondst is.
  • in eigen woorden uitleggen welke problemen er komen kijken bij onderzoek naar de prehistorie.
  • zelf conclusies trekken uit onderzoek van verschillende soorten bronnen.


Eindproduct
Als eindproduct van deze opdracht maak je een onderzoeksverslag en een presentatie met zeven dia's over de dood van de ijsmummie Ötzi.

Beoordeling
Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als:

  • je alle vragen in je Eindrapport hebt beantwoord met behulp van de bronnen.
  • je zelf met goede argumenten een conclusie hebt getrokken over de doodsoorzaak van Ötzi.
  • je zelf een presentatie kunt geven over de dood van Ötzi met zeven dia's waarin de belangrijkste omstandigheden waarin hij stierf, naar voren komen.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte     Activiteit
Stap 1     Alleen Tekst lezen en video bekijken over de vondst van Ötzi.
Stap 2 Alleen Bron 'Geen gewone dood' lezen en vragen beantwoorden.
Stap 3 Alleen In de rol van rechercheur een eindrapport schrijven en een presentatie houden over de doodsoorzaken van Ötzi.


Benodigdheden
Geen bijzonderheden

Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.

 

 

Stap 1

Je doet onderzoek naar een unieke vondst in Italië. In de bergen op de grens van Oostenrijk en Italië vonden wandelaars een ijsmummie die duizenden jaren goed bewaard bleef onder het ijs. Van deze mummie kunnen onderzoekers veel leren over het leven in de prehistorie.

Bekijk eerst de onderstaande video en lees daarna het verhaal over de vondst van Ötzi.

 

In de zomer van 1991 doen twee Duitse wandelaars in de bergen in Italië een griezelige ontdekking. Ze zien iets uit het ijs steken: een lichaam! De politie komt erbij en een bergingsploeg haalt het lichaam uit het ijs.
Het is het lichaam van een man.
Ze brengen het naar een laboratorium. Er zijn veel vragen.
Wie is deze man? Hoe was hij gestorven? En waaraan?
Al snel komen geleerden erachter, dat dit het lichaam is van iemand die hier meer dan 5000 jaar geleden heeft geleefd. Toen de man stierf bevroor zijn lichaam in het ijs en werd daardoor al die tijd goed bewaard..

De ijsmummie wordt Ötzi genoemd. Omdat hij is gevonden in het Ötztal in de Alpen. Jarenlang hebben de onderzoekers geloofd dat Ötzi een herder was.
Tijdens een tocht door de bergen is hij in een sneeuwstorm terecht gekomen.
Hij viel, raakte uitgeput en stierf tenslotte van de kou. Hij was toen 46 ongeveer jaar oud.

Stap 2

Je hebt gehoord, dat de onderzoekers aanvankelijk dachten dat Ötzi een herder was die van kou is gestorven. Maar tegenwoordig denkt men daar anders over. Waarom?

Lees de onderstaande bron over het onderzoek naar Ötzi's dood.

In de zomer van 1991 ontdekken twee Duitse wandelaars in de bergen van Italië een lichaam. Het blijkt het lichaam van een man te zijn. Die was hier 5300 jaar geleden gestorven.
Het ijs heeft het lichaam al die tijd ingevroren. De ijsmummie werd Ötzi genoemd. Omdat hij is gestorven in het Ötztal in de Alpen.

Bij zijn lichaam vinden de bergers ook allerlei spulletjes, zoals gereedschap en kleding. Het lichaam van Ötzi en alle spullen die hij bij zich had, worden in het laboratorium nauwkeurig onderzocht.
Tien jaar na zijn vondst gaat Ötzi in een scan. Met dat apparaat kunnen de geleerden nog beter in zijn lichaam kijken.

Wat blijkt? In zijn schouder zit een pijlpunt. En op zijn huid zien de onderzoekers een wond, veroorzaakt door de pijlpunt. Ötzi is dus in zijn rug geschoten! Zou hij aan die schotwond gestorven zijn? Maar waarom is hij beschoten en door wie?

De onderzoekers gaan verder en vinden nu ook een diepe snijwond in zijn hand. Waarschijnlijk opgelopen tijdens een gevecht. En later ontdekken ze ook nog eens het bloed van vier verschillende mensen op zijn pijlen en jas. Ötzi heeft dus gevochten met vier mensen.

Waarschijnlijk is zijn dorp aangevallen door een vijandige stam. Er waren gevechten, er vielen doden.
De overlevenden vluchtten de bergen in. Het was lente, maar het weer sloeg plotseling om.
Het werd steeds kouder en begon te sneeuwen. Zonder warme kleding en een goede uitrusting kun je niet overleven in die kou.
En dat wist Ötzi. Hij keerde waarschijnlijk terug naar het dorp om zijn spullen op te halen.

Zoals de kostbare bijl, speren en warme kleding. Misschien is hij vlak daarna in zijn schouder geschoten.
Maar hij kon vluchten. Het werd steeds kouder. Ötzi was zwaargewond, viel neer en stierf uiteindelijk van uitputting en kou. 5300 jaar later werd zijn lichaam gevonden.
Maar of het zo gebeurd is? Helemaal zeker weten we het nooit.


Welke aanwijzingen zijn er voor een gewelddadige dood?
Meerdere antwoorden mogelijk.

  1. Een gat in zijn hoofd.
  2. Een pijlwond in zijn schouder.
  3. Verschillende soorten bloed op zijn lichaam.
  4. Een snijwond in zijn been.
  5. Een verwonding aan zijn hand.
  6. De pijnlijke uitdrukking op zijn gezicht.

Vergelijk je antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot.
Bespreek eventuele verschillen.

Stap 3

Eindproduct
Stel je voor: jij wordt als politieofficier van een coldcaseteam ingeschakeld bij het onderzoek naar Ötzi's dood.
Je opdracht is: schrijf een rapport over de doodsoorzaken.

Open hier het Eindrapport dat je volledig moet invullen en tijdig moet inleveren.

Natuurlijk kun je op internet zelf bronnen vinden over Ötzi's einde. Maar je hebt ook de beschikking over dit Onderzoeksdossier met enkele verslagen en bronnen. Gebruik ook die voor je eindverslag.

Bewaar zeven afbeeldingen die je belangrijk vond voor je onderzoek.
Maak met deze afbeeldingen een presentatie in Powerpoint of een ander presentatieprogramma en zorg dat je met behulp van deze afbeeldingen het verhaal over Ötzi's dood kunt vertellen.

Lever je Eindrapport en je presentatie in bij je docent.

Soorten bronnen

Vooraf

Waar komt onze informatie over vroeger eigenlijk vandaan?
Er zijn veel soorten bronnen die ons iets vertellen of laten zien van het verleden. Van oeroude voorwerpen tot pas verschenen boeken. Zonder bronnen is er geen bewijs voor al die mooie verhalen!

Aan het eind van deze opdracht kun je

  • benoemen welke soorten bronnen er zijn voor onze kennis over vroeger.
  • in eigen woorden uitleggen waarom het belangrijk is om bronnen goed en kritisch te onderzoeken.
  • zelf voorbeelden van bronnen zoeken voor een werkstuk over het verleden.


Eindproduct
Als eindproduct van deze opdracht maak je een document met afbeeldingen (foto's) van belangrijke bronnen bij een zelfgekozen historisch onderwerp.

Beoordeling
Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als:

  • de bronnen goed passen bij het onderwerp.
  • de herkomst van de bronnen is weergegeven.
  • bij elke bron wordt benoemd welke informatie deze geeft over het onderwerp.
  • de bronnen duidelijk en overzichtelijk zijn afgebeeld.
  • de toelichting is geschreven in goed Nederlands, zonder spelfouten.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1     Samen met een klasgenoot     Tekst lezen over hiërogliefen en soorten bronnen.
Stap 2 Samen met een klasgenoot Soorten bronnen benoemen aan de hand van foto's.
Stap 3 Alleen Toets 'Soorten bronnen' maken.
Stap 4 Samen met een klasgenoot Eindproduct maken: verschillende soorten bronnen in een werkdocument zetten en beschrijven.


Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.

 

 

Stap 1

Hiërogliefen
We beginnen met een voorbeeld van een beroemde bron, die ons veel nieuwe informatie gaf over het oude Egypte.

Napoleons leger was in 1799 in Egypte. Toen zijn soldaten aan het werk waren bij een oud fort, ontdekten ze onder het zand een oeroude, zwarte steen van graniet. De steen was van boven naar onder bedekt met drie verschillende stukken tekst.

De bovenste twee teksten kon niemand lezen: het waren twee soorten oud-Egyptisch schrift dat je ook in de grafkamers en tempels kon vinden. Tot nu toe was niemand er ooit in geslaagd hiërogliefen te vertalen.

Maar de derde tekst was goed leesbaar. Deze was in oud-Grieks geschreven. De Franse professor Champollion ging de drie teksten vergelijken. Er moest toch ongeveer hetzelfde staan!

Na heel veel studie en hulp van anderen kon hij met behulp van de Griekse tekst de oude hiërogliefen vertalen. Voor het eerst konden mensen echt lezen wat de oude Egyptenaren hadden geschreven!

 


Soorten bronnen
Tegenwoordig weten we heel veel over het leven van de oude Egyptenaren, dankzij de ontdekking van de Steen van Rosetta. Deze steen is nu nog te zien in het British Museum in Londen.

De Steen van Rosetta is een geschreven bron: hij is bedekt met tekst.
Uit het oude Egypte kennen we ook veel ongeschreven bronnen, zoals piramides, mummies, stenen messen, enz. Deze geven ons ook informatie, maar lang niet zoveel als geschriften.

De Steen van Rosetta is ook een primaire bron: hij komt uit de tijd zelf waar de tekst over gaat. Primair betekent: eerste.
Er zijn ook veel secundaire bronnen over Egypte: dat zijn bronnen die later zijn geschreven, zoals een boek over Egypte uit 2002. Dat boek gaat wel over het oude Egypte, maar is niet in die tijd gemaakt zoals de Steen van Rosetta. Secundair betekent: tweede.

 

Stap 2

Bekijk de volgende foto's van historische bronnen goed.
Vraag je bij elke bron af: is dit een  primaire of een secundaire bron?
Is dit een geschreven of een ongeschreven bron?

Een geraamte.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron

Een bladzijde uit Darwins boek over o.a. het ontstaan van de mens door evolutie.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron










Een pot uit de tijd van de hunebedbouwers.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron

Foto van een vrouw die het leven van prehistorische mensen naspeelt.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron









Een hunebed in Drenthe.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron

Met runenschrift beschreven steen uit de middeleeuwen.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron

 

 

 

 

 

 

Informatie op Wikipedia over de Vikingen.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron

Reconstructie van het meisje van Yde, dat is gestorven omstreeks het begin van onze jaartelling en waarvan in 1897 het veenlijk werd gevonden in Drenthe.


Wat voor soort bron?

  • ongeschreven primaire bron
  • geschreven primaire bron
  • ongeschreven secundaire bron
  • geschreven secundaire bron


Bespreek je antwoorden met een klasgenoot.
Hebben jullie alle bronnen hetzelfde ingedeeld?

Stap 3

Toets
Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Soorten bronnen'.
De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.

Klik op de knop 'Start' om te beginnen:

 

Toets:Soorten bronnen

Stap 4

Eindproduct
Kies samen een onderwerp uit het tijdvak van jagers en boeren.
Denk bijvoorbeeld aan:

  • Rendierjagers: hoe leefden ze?
  • Hunebedbouwers in Drenthe.
  • Leven na de dood in het oude Egypte.
  • Grotschilderingen in Spanje en Frankrijk.
  • Stonehenge, de geheimen van een monument uit de steentijd.

Raadpleeg je boek en je docent voor meer ideeën!

Ga nu aan de slag om bronnen te zoeken bij dit onderwerp.
Zoek er minstens 12, die je kunt verdelen in geschreven en ongeschreven bronnen, en in primaire en secundaire bronnen.

Van elke bron plak je een kopie in je werkdocument.
Gebruik 1 bladzijde per bron.

Schrijf bij de kopie in je werkdocument steeds:

  • waar je deze bron gevonden hebt.
  • wat er is te zien of te lezen (korte omschrijving).
  • wanneer en waar de bron is gemaakt.
  • wie de maker is (of wat we daarover weten).
  • welke informatie deze bron ons geeft over het onderwerp (ongeveer tien regels maximaal).
  • waarom je denkt dat deze bron betrouwbaar is (max. drie zinnen).


Klaar?
Check nog even bij `Vooraf' en controleer de beoordeling. Voldoe je aan de vijf eisen?
Lever daarna je document ondertekend met jullie namen in bij je docent.

Het eerste schrift

Vooraf

Het spijkerschrift, Egyptische hiërogliefen, Chinese karakters... mensen hebben vroeger allerlei manieren bedacht om belangrijke gegevens vast te leggen in steen, klei of op papier. Dankzij die slimme uitvindingen kunnen ook wij onze ingewikkelde samenleving op gang houden. Alleen hier en daar in verborgen oerwouden leven nog mensen die het zonder schrift kunnen stellen.

Aan het eind van deze opdracht kun je

  • uitleggen hoe verschillende schriftsoorten zijn ontstaan.
  • uitleggen hoe het schrift zich kon ontwikkelen tot een alfabetsysteem.
  • zelf iets schrijven in zo'n uitgestorven taal.


Eindproduct
Als eindproduct van deze opdracht maak je een geheime boodschap voor je klasgenoten in spijkerschrift of hiërogliefen.

Beoordeling
Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als:

  • je boodschap is geschreven met behulp van een oud alfabet.
  • je je boodschap hebt laten ontcijferen door een medeleerling.
  • je deze boodschap vorm geeft zoals de Egyptenaren of Mesopotamiërs dat deden, in klei of op papier, en zo inlevert bij je docent.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1       Alleen Kennisbank 'Het eerste schrift' bestuderen en vragen beantwoorden.
Stap 2 Alleen Tekst lezen over de taal van de farao's en vragen beantwoorden.
Stap 3 Alleen Tekst lezen over de ontwikkeling van het schrift.
Stap 4 Samen met een klasgenoot    Een kleitablet of papyrus beschrijven in spijkerschrift of hiërogliefen.


Benodigdheden

  • Een computer met internet
  • Klei en een stokje of papier en tekenmaterialen.

Tijd

Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.

 

Stap 1

Spijkerschrift op klei
Het oudste schrift werd ontwikkeld in het Midden-Oosten, en werd eeuwenlang gebruikt en aangepast aan allerlei talen.
We noem het: spijkerschrift.

Lees eerst in de Kennisbank van het onderdeel De eerste stedelijke gemeenschappen – Het schrift.

KB: Het eerste schrift

Bekijk ook een voorbeeld van een kleitablet met spijkerschrift uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Stap 2

De taal van de farao's
De oude Egyptenaren beschreven hun graven, tempels en paleizen met prachtige tekens: hiërogliefen. Net als het spijkerschrift, werden ook de hiërogliefen pas in de loop van de negentiende eeuw ontcijferd door de inspanningen van vele geleerden. Tegenwoordig kunnen specialisten alle brieven, gebeden en verhalen uit die oude tijd lezen en vertalen.

Lees nu de informatie op de website van het Museum van Oudheden in Leiden, waar tal van oud-Egyptische vondsten bewaard worden.

Kijk ook op deze pagina, over de Steen van Rosetta. Museum van Oudheden.

Beantwoord daarna de vier vragen.

  1. Welke drie soorten schrijftaal ontwikkelden de oude Egyptenaren?
    1. hiërogliefen, hiëratisch, akkadisch
    2. hiërogliefen, akkadisch, demotisch
    3. hiërogliefen, hiëratisch, demotisch
  2. Waarom was de vondst van de Steen van Rosetta zo belangrijk voor onze kennis van Egypte?
    1. Hierop werd de weg gewezen naar het graf van Toet-anch-Amon.
    2. Hierop stond het hiërogliefen-alfabet geschreven.
    3. Hierop stond een hiërogliefentekst met vertaling in het Grieks.
  3. Waarvan werd papyrus gemaakt?
    1. Van dun geitenleer.
    2. Van geweekt linnen.
    3. Van geplet riet.
  4. Waarom stonden schrijvers in hoog aanzien?
    1. Hun werk was van groot belang voor het Egyptische bestuur.
    2. Zij kwamen uit hooggeplaatste families.
    3. Alleen priesters mochten leren schrijven.

Stap 3

Van logogram tot alfabet
Ook in andere landen ontwikkelden hoogontwikkelde volken een eigen schrift, bestaande uit honderden, soms zelfs duizenden verschillende tekens. Maar pas na vele eeuwen schrijven bedachten slimme mensen het alfabet: 26 tekens waarmee je alle woorden kunt schrijven die je maar wilt. Dat was een enorme vooruitgang!

Ga naar wikipedia.org/wik/Schrift en scan de informatie. Gebruik deze site en eventueel nog andere sites om de antwoorden op de volgende vragen te vinden.

  1. Welke ontwikkeling zie je bij veel oude schriftsoorten?
    1. Van afbeeldingen naar klanktekens.
    2. Van alfabet naar pictogrammen.
    3. Van kleine letters naar hoofdletters.
  2. Van welke afbeelding is onze letter A afkomstig?
    1. Van de afbeelding van een stier.
    2. Van de afbeelding van de Aarde.
    3. Van de afbeelding van een oog.
  3. Welk volk heeft voor het eerst een alfabet ontwikkeld?
    1. De Grieken
    2. De Feniciërs
    3. De Romeinen
  4. Welk soort beeldschrift wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt bijvoorbeeld op stations en vliegvelden?
    1. Karakters
    2. Pictogrammen
    3. Symbolen
  1. Welk volk heeft voor het eerst een alfabet ontwikkeld?
    1. De Grieken
    2. De Feniciërs
    3. De Romeinen.

  2. Welk soort beeldschrift wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt bijv. op stations en vliegvelden?
    1. Karakters
    2. Pictogrammen
    3. Symbolen

Stap 4

Eindproduct
Ga nu aan de slag om je klasgenoten te testen! Kies zelf wat je doet:

A Een kleitablet maken met jouw geheime boodschap: gebruik daarvoor deze website over spijkerschrift.

B Een stuk ‘papyrus’ maken met daarop jouw geheime boodschap in hiërogliefen. Gebruik nogmaals de website van het Museum van Oudheden.
TIP: je kunt een stuk papier ‘oud’ maken door het in oude thee te drenken en daarna te drogen.

Wissel met je klasgenoten de geheime boodschappen uit en ontcijfer elkaars boodschappen!

Klaar?
Zie `Vooraf' en controleer of het eindproduct voldoet aan de beoordelingseisen. Laat het eindproduct beoordelen door je docent.

 

Begrippenlijst

Einde Prehistorie
De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.Chr.		 Begin Historie
De ontwikkeling van het schrift betekende het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.Chr.
Schrift – kleitabletten
In het Nabije Oosten is het schrift ontwikkeld. Bewaard bleven o.m. teksten op kleitabletten.		 Vruchtbare Sikkel: Mesopotamië.
Gebied in het Midden-Oosten waar de eerste steden zijn ontstaan en het eerste schrift is ontwikkeld.

 

 

De mammoetjacht

Vooraf

In een ver verleden was Europa voor een groot deel bedekt met sneeuw en ijs. Grote zoogdieren zoals sabeltandtijgers en enorme mammoeten moesten op de kale, koude toendra's overleven. In films en verhalen lees je over de jacht op mammoeten. Spannend, maar zijn er eigenlijk bewijzen voor dat mensen op zulke grote en gevaarlijke dieren konden jagen?

Aan het eind van deze les kun je

  • benoemen welke bronnen ons informatie geven over het leven van de mammoeten.
  • in eigen woorden uitleggen op welke manier er gejaagd werd in de tijd van de mammoeten.
  • toelichten wat we wel en niet kunnen weten over het leven in de prehistorie.
  • met behulp van bronnen een kritische mening geven over een historische vraag.


Eindproduct
Als eindproduct van deze opdracht geef je antwoord op de vraag:
Werd er vroeger op mammoeten gejaagd?

Beoordeling
Jullie krijgen een goede beoordeling voor deze opdracht als:

  • Je je mening ondersteunt met gegevens uit historische bronnen.
  • Je aangeeft welke bronnen je gebruikt hebt.
  • Je een goed beeld geeft van wat wij weten over jagers en mammoeten.
  • Je mening in goed Nederlands is opgeschreven.


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1      Samen met drie of vier klasgenoten  Tekst lezen en filmfragmenten bekijken over mammoeten.
Stap 2 Samen met drie of vier klasgenoten Oefening maken over mammoeten.
Stap 3 Samen met drie of vier klasgenoten Antwoord bespreken op de vraag 'Is het waarschijnlijk dat mensen vroeger op mammoeten jaagden?


Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.

 

 

Stap 1

Lees eerst samen dit artikel over mammoeten.

Verdeel nu het werk:

1. Welke vondsten in Nederland en in Rusland geven ons informatie
over mammoeten?
Bekijk de sites en zoek zelf eventueel nog meer informatie.

2. Hoe jaagden mensen op mammoeten?
Bekijk het filmfragment:
Zoek zelf nog meer informatie.

3. Waardoor stierven de mammoets uit?
Lees het artikel op www.trouw.nl en zoek zelf nog meer informatie.

Meer video's
Bekijk de video's:
Transport van een mammoet die is gevonden in permafrost.
   
Maak een document aan waarin je antwoord geeft op de vraag.
Leg alles uit in je eigen woorden. Je mag ook afbeeldingen toevoegen.
Lees elkaars werk, zodat je allemaal hetzelfde weet.

 

Stap 2

Nu heb je je kennis met elkaar gedeeld, zodat je samen al heel wat weet over het leven van mammoeten en de jacht op deze grote dieren.

Maak nu (ieder voor zich) de volgende oefening.

  1. Mammoeten leefden...
    • honderdduizenden jaren geleden al in heel Europa en Amerika.
    • enkele duizenden jaren geleden in Afrika.
    • tienduizenden jaren geleden in Nederland en Rusland.
  2. Mammoeten leefden...
    • in een koude en natte periode.
    • in een koude en droge periode.
    • in een warme en droge periode.
  3. Kiezen van mammoeten zijn te vinden...
    • in de Noordzee, die vroeger land was.
    • in Rusland, bevroren in de toendrabodem.
    • musea in Afrika en Australië, waar veel mammoets leefden.
  4. Mammoeten leefden vooral van...
    • gras, waar ze zo'n 180 kilo per dag van aten.
    • boombladeren, zodat ze uitstierven toen het kouder werd.
    • kleinere zoogdieren, die op de toendra leefden.

Stap 3

Eindproduct
Bespreek nu samen het antwoord op de volgende vraag:
Is het waarschijnlijk, dat mensen vroeger op mammoets jaagden?

Denk bij het bespreken aan de volgende punten:

  • Welke bronnen (bewijzen) zijn er voor de jacht op mammoets?
  • Wat weten we over de manier van leven van mammoets en mensen - leefden ze bij elkaar?
  • Waren mammoets interessant genoeg voor mensen om op te jagen - waarom (niet)?

Natuurlijk kun je samen verder zoeken naar argumenten voor je antwoord.

Verzamel alle informatie die jullie verzameld hebben in één document en beantwoord samen de vraag.
Controleer bij Beoordeling of jullie eindresultaat aan de eisen voldoet.

Klaar?
Lever je eindverslag in bij je docent.
Als meer groepen dit onderwerp hebben bestudeerd, is het leuk om een discussie te organiseren om jullie antwoorden te vergelijken!

Verslag schrijven

Een verslag is een goede manier om een onderzoek te beschrijven dat je hebt uitgevoerd.        

 

Hunebedden

Vooraf

Acta orca de Pendihle in Portugal

Deze opdracht gaat over hoe de hunebedbouwers leefden in Nederland rond 3400 v.Chr.

Aan het eind van deze opdracht:

  • kun je aangeven wanneer de hunebedbouwers in Nederland leefden.
  • kun je beschrijven wat hunebedden zijn en waarom ze werden gebouwd.
  • beschrijf je in eigen woorden de begrippen Trechterbekercultuur en Bandkeramiekcultuur.


Eindproduct.
Tijdens het doorwerken van de stappen beantwoord je een aantal vragen. De antwoorden verzamel je in het document 'Hunebedden'. Dit document is het eindproduct van deze opdracht.

Beoordeling
Het document 'Hunebedden' dat jullie hebben gemaakt, laten jullie beoordelen door jullie docent.
Jullie docent kijkt naar:

  • de inhoud: staan de juiste afbeeldingen in je Worddocument?
  • de inhoud: staan de juiste teksten bij de afbeeldingen?
  • de inhoud: staan de antwoorden op de vragen in je Worddocument?
  • de vorm: is je document netjes verzorgd?


Activiteiten

Stap Groepsgrootte Activiteit
Stap 1       Samen met een klasgenoot Videoclip 'Hunebedden' bekijken en vragen beantwoorden.
Stap 2 Samen met een klasgenoot Een video bekijken over Hunebedbouwers. Bij twee afbeeldingen van hunebedden noteren waar hunebedden in Nederland voorkomen en waar ze voor werden gebruikt.
Stap 3 Samen met een klasgenoot Website trechterbekercultuur en video’s bekijken. Afbeeldingen zoeken van trechterbekers en een voorwerp uit de bandkeramiekcultuur. De periode waarin deze objecten voorkwamen erbij noteren.
Stap 4 Samen met een klasgenoot Een video bekijken over de bouw van een Hunebed. Twee dingen noteren waarvan we niet weten of het echt waar is.
Stap 5 Alleen Je maakt een toets over Hunebedden.
Stap 6 Samen met een klasgenoot Je maakt het document 'Hunebedden' af en laat het beoordelen.


Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor de opdracht heb je 3 uur nodig.

 

Stap 1

Verkennen
Bekijk de volgende clip:
Beantwoord naar aanleiding van de clip de volgende vragen:

  1. In welke provincie vind je veel hunebedden?
    1. Drenthe.
    2. Noord-Brabant.
    3. Limburg.
  2. Wanneer zijn de Nederlandse hunebedden gemaakt?
    1. Tussen 34500 en 32500 v.Chr.
    2. Tussen 3450 en 3250 v.Chr.
    3. Tussen 450 en 250 v.Chr.
  3. Hoe werd het volk van de hunebedbouwers wel genoemd?
    1. De Germaanse Hunnen.
    2. Het Keramiekvolk.
    3. Het Trechterbekervolk.
  4. Waarvoor werden de hunebedden gebruikt?
    1. Voor het opslaan van allerlei goederen.
    2. Als grafkelders.
    3. Als hangplek.
  5. In de videoclip wordt de vraag gesteld:
    "Hoe weet jij of de informatie die de geschiedenisboeken hierover geven betrouwbaar is."
    Bespreek samen de antwoorden op deze vraag.

Stap 2

Bekijk de video over de trechterbekercultuur.

Hunnebedden

Hunebedden zijn restanten van stenen grafkelders. In de grafkelders werden de doden begraven. Er wordt aangenomen dat de graven massagraven waren. Daarnaast wordt veelal aangenomen dat de hunebedden werden gebruikt voor godsdienstige rituelen.

Open in een tekstverwerker een leeg document.
Ga op internet op zoek naar twee afbeeldingen van hunebedden.
Plaats de afbeeldingen in het lege document.
Schrijf bij de afbeeldingen op:

  • Waar hunebedden voor werden gebruikt.
  • Waar hunebedden in Nederland voorkomen.

Sla het document op onder de naam 'Hunebedden'.
Gebruik het document ook bij de volgende stappen.

Stap 3

Het volk van de hunebedbouwers was een van de eerste boerenvolkeren die zich in Nederland vestigden. Zij worden ook wel het trechterbekervolk genoemd, naar de voorwerpen die zijn opgegraven. Een andere landbouwcultuur van ver voor Christus is de bandkeramiekcultuur.

Zoek op internet een afbeelding op van een trechterbeker van de hunebedbouwers.
Plaats de afbeelding in het document 'Hunebedden'.
Zet bij de afbeelding het woord 'trechterbeker'.
Zet bij de afbeelding ook de periode waarin het trechterbekervolk leefde.

Zie de websites http://www.bandkeramiek.nl/ en www.beeksverleden.nl.

Zoek op internet ook een afbeelding op van een voorwerp uit de bandkeramiekcultuur.
Zet bij de afbeelding 'bandkeramiekcultuur'.
Zet bij de afbeelding ook de periode waarin de bandkeramiekcultuur er was.

Stap4

Hunebedbouwers bouwden hun graven met enorme stenen. Hoe dat precies ging, weten we niet. In die tijd kon men nog niet schrijven.
Maar we denken dat het zo ging ....

Bekijk de volgende clip van SchoolTV.

Video: De bouw van een hunebed

Schrijf in het document 'Hunebedden' twee dingen uit het filmpje op waarvan we niet zeker weten of het echt waar is.

Schrijf ook twee dingen uit het filmpje op waarvan we wel zeker weten dat het waar is.

Stap 5

Toets
De opdracht sluit je af met het maken van de toets 'Hunebedden'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.

Klik op de knop 'Start' om te beginnen:

 

Toets:Hunebedden

Stap 6

Afronding
Jullie gaan de opdracht over de hunebedbouwers afronden.
Het document ‘Hunebedden’ dat jullie hebt gemaakt, laten jullie beoordelen door jullie docent.

Jullie docent kijkt naar:

  • de inhoud: staan de juiste afbeeldingen in je Worddocument?
  • de inhoud: staan de juiste teksten bij de afbeeldingen?
  • de inhoud: staan de antwoorden op de vragen in je Worddocument?
  • de vorm: is je document netjes verzorgd?

Zijn jullie tevreden over het document?
Laat het document dan beoordelen.

Begrippenlijst

Hunebedbouwers / hunebedden
De eerste boeren boven de grote rivieren in de Lage Landen waren de Hunebedbouwers (3400-2850 v.Chr.). Zij bouwden van grote stenen hunebedden die dienst deden als begraafplaats. Zij woonden vooral in noord-oost Nederland.

 

 

Afsluiting tijdvak

Opdracht

Gebeurtenissen
Tijdvak 1 begint 2,5 miljoen jaar geleden en duurt tot 3000 v. Chr.
Bekijk de volgende vijf ‘gebeurtenissen’ die horen bij dit tijdvak.

  1. In een grot in Frankrijk werden grotschilderingen gemaakt.
  2. Het trechterbekervolk vestigde zich in Nederland.
  3. In het Midden-Oosten ontwikkelde zich de eerste landbouwsamenlevingen
  4. In Zuid-Limburg ontstond de Bandkeramische cultuur.
  5. In Mesopotamië kwam er een einde aan de prehistorie.

Bedenk in welke chronologische volgorde deze ‘gebeurtenissen’ hebben plaatsgevonden.
Ben je 100% zeker van je antwoord? Over welke gebeurtenissen twijfel je?
Vergelijk je antwoord met het antwoord van een klasgenoot.
Bespreek eventuele verschillen.

Gereedschapskist

Welkom bij de gereedschapskist. Hier vind je uitleg over alle werkvormen waarmee je je eindproducten maakt. Bij iedere werkvorm staat beschreven hoe je deze uitvoert, kun je inspiratiefilmpjes bekijken en vind je de beoordelingscriteria waaraan jouw product moet voldoen. Ook zie je welke digitale middelen je kunt gebruiken en aan welke vaardigheden je werkt tijdens het maken van je eindproduct. Veel succes!

 

  • Het arrangement Tijdvak 1 Jagers en boeren - HV1 is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Marc Boiten
    Laatst gewijzigd
    2018-06-19 09:35:23
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    StudioVO

    Deze module is ontwikkeld door medewerkers van StudioVO.

    Fair Use

    In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use. Meer informatie: Fair use

    Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Hoofdstuk 1 Jagers en boeren
    Leerniveau
    VWO 2; HAVO 1; VWO 1; HAVO 3; VWO 3; HAVO 2;
    Leerinhoud en doelen
    De tijd van jagers en boeren (tot 3000 v C); Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    16 uur 0 minuten
    Trefwoorden
    leerlijn, rearrangeerbare

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    VO-content Geschiedenis. (2018).

    Tijdvak 1 Jagers en boeren hv123

    https://maken.wikiwijs.nl/62205/Tijdvak_1_Jagers_en_boeren_hv123

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    Oefeningen en toetsen

    Jagers en verzamelaars

    Het houden van dieren

    De eerste steden

    Soorten bronnen

    Hunebedden

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    QTI

    Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.

    Versie 2.1 (NL)

    Versie 3.0 bèta

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van