Escudo di Aruba

Papiamento Basico

Papiamento Basico

Papiamento Basico

Introduccion

 

Kerido Studiante,

Pa por papia, skirbi y siña Papiamento bon y compronde e reglanan di Papiamento, ta necesario pa haya les di Papiamento.
Papiamento a drenta scol secundario na aña 2003 na Aruba como materia. Hopi di nos no a haya Papiamento como materia na scol, nos tur por papia of ta purba papia Papiamento. Pero e skirbimento ta bira dificil mescos tambe e parti di gramatica.Ta p'esey ta comprendibel cu e dominio di e reglanan di ortografia y gramatica no ta ainda unda e mester ta.

Den e curso aki a prepara les di Papiamento cortico caminda lo trata e historia di Papiamento, Ortografia y diferente tema gramatical.

Papiamento, Nos idioma

Cas di Torto na Aruba
Cas di Torto na Aruba

Den e les di Papiamento lo cubri splicacion basico di lo sogiuente:

Historia: Con papiamento a origina? Papiamento ta un idiona cu a pasa den un desaroyo unico y tin su derecho di existencia. Tres carta lo woro trata cu tin respectivamente dos shen y pico aña bieu.

Gramatica: E sistema di regla cu un idioma tin pa forma palabra, combina nan y uza nan den frase.

Morfologia: Ta studia structura, formacion, funcion y nificacion di palabra di un idioma.

Sintaxis: ta studia con ta ordena, coordina y subordina e palabranan y e relacionnan cu e palabra aki tin den un frase.

Ortografia: Ta palabracion con pa skirbi un palabra corectamente. Nos ta bay wak con nan tabata skirbi antes y con Papiamento a desaroya cu tempo. E alfabet di Papiamento no ta mescos cu esun di Hulandes: e tin 27 letter. Cua ta e letter extra? Nos ta bay siña tambe di digrafo, numeral y contraccion.

 

Tambe nos lo trata palabra fia di otro idioma, uzo di "wordo", verbo, particula di tempo presente, pasado y tempo futuro, sustantivo, adhetivo, adverbio, pronomber, conhuncion, articulo defini y articulo indefini, plural, interheccion y preposicion.

 

Ta spera cu e splicacion basico lo por ta di gran yudansa.

Ariba mi burico

Capitulo 1: Papiamento y su desaroyo.

Origen di Papiamento

Con y na unda Papiamento a nace? No tin prueba concreto pa por bisa cu seguridad con y na unda esaki a sosode. Pero for di e parti di historia di e colonisacion Spaño, tin informacion cu a hiba e indjannan di e islanan aki, esta Aruba, Corsou y Boneiro, Hispañola pa aya siña e idioma Spaño di e temponan ey.

Ojeda tawata sali di Hispañola pa e islanan aki y ta ey el a muri sin por a finaliza e colonisacion cu el a inicia aki den nos region, pero esaki a ser continua pa e spañonan procedente di Hispañola.

For di un extracto di Stuyvesant su notanan durante cu e tawata dirigi e tres islanan ABC tin un documento den e "Curacao Papers" cu ta menciona e multi-etnico y e Indjannan treci for di Aruba y Boneiro, ta data di Maart 1643. Y cu na 1644 como gobernador di “Curaçao”, el a manda 130 soldad Brasileño/’Hulandes’ y setenta civil pa "Nieuw Amsterdam”.

Mientras cu como director general di “Nieuw Nederland” y e islanan ABC el a manda indjan nan prisionero como esclavo pa e islanan aki. Pues no ta unicamente esclavo africano tawatin riba e islanan aki. Tin e informacion tambe cu pa e comunica cu e indjannan despues bou di e colonisacion Hulandes, tawatin mester di pader nan di habla Spaño.

Tin texto ta duna indicacion cu Papiamento mester tawata existi ya caba for di mucho prome cu cuminsamento di siglo 18 na Corsou y for di final di e siglo ey na Aruba. E texto mas bieu cu nos tin na Papiamento ta un carta di aña 1775 di un Hudiu na Corsou, cu lo por a bin aki for di tempo di Stuyvesant cu Hulanda a perde su colonianan na Brazil.

Fuente: https://pap.wikipedia.org/wiki/Papiamento_na_Aruba

 

 

Origen di Papiamento Monogenetico y Polygenetico.

Origen di Papiamento Idioma crioyo

Un tiki di historia di Papiamento

Un tiki di historia di Papiamento.

Papiamento: E nomber Papiamento ta bin for di e palabra spaño-Portuges (papear).
Ta papia Papiamento(u) na Aruba, Corsou y Boneiro.

E Papiamento cu nos ta papia aki na Aruba nos ta yam'e Papiamento etimologico. Kiermeen nos Papiamento ta busca y investiga e origen di e palabranan pa asina nos por skirbi e palabranan bon! Por ehempel cas ta bin di e palabra casa (idioma Spaño).

E Papiamentu, cu nan ta papia na Corsou y Boneiro, ta e Papiamento fonetico. Kiermen nan ta skirbi loke nan ta tende y scucha.
Por ehempel kas. Nan ta scucha e zonido K y nan ta skirbie tambe kas.

E teoria di e linguistanan cu a investiga ta cu papiamento a bin for di Afro-Portugues. Esaki ta tempo cu e Portuguesnan tabata nabega y haci comercio na costa di Africa na Cabo Verde.Na prome instante nan a cuminsa papia cu otro pa medio di seña. Despues nan a desaroya nan idioma di comercio door di trece e catibonan di Africa na Corsou. Hunto cu e catibonan procedente di diferente region di Africa, e lenga Afro-Portugues a yega Corsou.

Papiamento no ta un dialecto, e ta un idioma.

Papiamento no ta un dialecto

 

Dicon Corsou?

Cu yegada di e Hulandesnan Corsou a bira e isla mas importante di e tres islanan. E motibo pakico a escoge Corsou ta:

  • E tabata mas grandi
  • E tabata tin un waf natural
  • E tabata tin un waf pricipal pa bendemento y transportacion di catibo.

Curacao

Na Corsou el a haya diferente influencia:

  • Vocabulario Indigeno
  • Vocabulario Hudiu
  • Vocabulario Portugues
  • Vocabulario Hulandes y Spaño

Hopi di e habitantenan di Corsou tabata Hudiu Serfardico sea for di Portugal, Spaña of e parti di Portugues di Brazil. Na Corsou e Hudiunan comerciante tabata haci negoshi y cambio diario den idioma Papiamento.

E catibo Africano tabata esun cu tabata traha como bendedo, riba plantashi. como cria y yaya pa e yiunan di shonnan na e casnan di e Shonnan. Y door di esey idioa Afro-Portugues a plama riba Corsou. Tempo cu famia Maduro a dicidi di bin establece nan mes na Aruba, nan a trece tambe e idioma na Aruba.

 

E prome carta skirbi na papiamento data 1775.

E prome carta skirbi na Papiamento ta data di aña 1775. Un carta cu un Hudiu Curasoleño Abraham de David Da Costa Andrade a skirbi su namorada Sarah de Isaac Pardo Vaz Faro (descendencia Hudiu-Europeo).

Piter may the ora ky boso a biny. my a topa tiolau
ku Sara meme nan taba biny punta
My Dusie bo pay a manda bo ruman Aronchy ku
tony & merca koge na Kamina dy piter may
es nigrita antunyca & nan aybel tras dy forty
& nan amanda sutel guatapana mas my
no saby pa ky razon. Sy bo saby manda gabla ku my Dios pagabo.
bida manda gabla ku my kico bechy abiny
busca na punta & borbe bay asina presto.
My diamanty no laga dy scribiny tudu
kico my ta puntrabo awe nochy mi ta warda
rospondy, my serafim precura pa quanto
antes Dios sacabo dy es aflicâo & no para
dy tuma remedio.
my mamá vida sy bo tin mester algun coza manda
pidy bo marido ky tanto ta stimabo. my aurora
no bira falso pa my Dios guardabo
Dy bo marido ky tanto ta stimabo

Ma dora nabo

Pay may rakel
ta mandabo

muchu kumindamento

Un otro carta skirbi na Papiamento data for di 1783.

Un otro carta skirbi na Papiamento recien descubri cu ta data for di 1783.
E Inglesnan a confisca algun carta di Hulanda den siglo 18 y esaki tabata un di nan.
E carta nunca a yega den man di e destinatario. E carta aki ta skirbi pa Anna Elisabeth Schermer-Charje den nomber di su yiu Jantje y manda pa su casa Dirk Cornelis Schermer.

 

Mi papa bieda die mi Courasson

bieni prees toe seeka bo joego doesje

mi mama ta warda boo, mie jora toer dieja pa mie papa Coemda Mie groot mama pa mie ie mie tante nan toer papa doesje treese oen boenieta son breer pa boo jantje adjoos mie papa bieda die mi Courasson

djoos naa boo saloer pa mie i pa mie mama

mie groot mama ta manda koemenda boo moetje moetje mie ta bo joego Doe[s]je toena mortoo

Dit heeft uw Jantje geschreeven, nogmals adjoos vart wel”

Carta di 1783

Carta di 1783 1

 

E prome carta na Papiamento na Aruba data di aña 1803.

Na Aruba tin un carta cu ta data di aña 1803 un declaracion legal cu 26 Indjan a firma pa sostene Commandeur Pieter Specht den un procedura den corte y ta como lo siguiente:

"Noos ta firma por la berdad, y para Serbir na tienpo qui

lo llega die mooster qui des die tiempoe koe Señor B.G. Quant ta poner na Serbisje die tera, Seemper noos ta teende coonta qui eel ta maltrata noos comandeur pieter Specht pa toer Soorto die koos y Seemper el dho Quant ta precura die entreponeel deen toer gobierno die comandeur, por Ees motibo noos ta Espriminta koe Eel ta causa die toer disunion y asina koe a ofrese na tiempoe die commandant Engels, A. Creagh koe eel a habla koe comandant Engels, ku noos Indiaan ta bay Lamanta contra Engels ariba die Ees falso testimonio qui eel a hasie contra noos, coman- dant Engels a bay na kaas die comandeur kibra na kaas die comandeur kibra cañon di canpania y bira toer cañon nan roerpert, claba cañon, toema toer scopette y polber die fortie Cargaar, pa dien die tera y pidie asistensie na toer barco, oen mientira, koe noenka tal koos no pasa na noos cabees, tambien noos ta confesa qui noos comandeur a precura Seemper na toer llegada die barcasion Enemigo, die tira alarma na Soe kaas, y tene boon  guardia y Ronda toer anoche, y Seemper  noos comandeur tabata hoento koe noos y koe oen boon gobierno, no solamente na Ees caso allie, mas na toer Sorto die gobierno kie ta depende die comandeur, nos tabata tenido abaau die oen boon order, y koe moechoe boon hablar, Sin oesa die ningoen maltrato, ni die palabpa poor doena motibo die ra menos die castigo, koorda, kie ta oen omber tocado na Soe Sientier mas contrario asta presente nos ta halla nos comandeur coemplido, na toer Soe rason y conversasion y por Ser berdad noos ta firma Ees die noos mismo mano ofresiendo nos hoeramento delantie die triebunal die nos mayor gobierno.

 

Aruba 22e junio 1803"

 

"(prome diccionario na Papiamento –Hulandes di Van Ewijk 1875)"

Carta na Papiamento for di aña 1803

Papiamento como idioma oficial na Aruba.

Papiamento como idioma oficial na Aruba.

Dia 21 di mei 2003 Papiamento di Aruba a keda decreta como idioma oficial banda di e idioma Hulandes. E idea tras di oficialisacion di Papiamento ta pa stimula uzo di nos idioma nacional, nos idioma di tur dia. Esaki ta encera cu pa prome biaha den historia di Aruba, Papiamento y Hulandes a bira idioma oficial. Prome cu esey ningun di nan dos no tabata oficial na Aruba. Pa loke ta trata Papiamento, tabata prome biaha cu el a wordo declara oficial como idioma. E idea tras di oficialisacion di Papiamento ta pa stimula tambe e uzo di nos idioma nacional den aparato gubernamental y pa Papiamento y Hulandes wordo considera como igual.

E ley ta encera entre otro cu un ciudadano por uza tanto Papiamento como Hulandes ora e dirigi su mes na gobierno. Esaki kiermen cu un ciudadano tin derecho di skirbi un carta na Papiamento tambe pa gobierno.

Papiamento tin su propio vocabulario, gramatica y ortografia. Nos idioma ta rico na proverbio, dicho y expresion. E ta parti di nos herencia cultural.

Tur idioma a bini di diferente otro idioma. Por ehempel: Hulandes a bini di lenganan Germanica y Spaño a bini di lenganan Latin etc.

Na augustus 2003, Papiamento a drenta enseñansa secundario  MAVO, HAVO klas 1-2-3, VWO klas 1-2-3 y enseñansa avansa profesional EPI, IPA. Papiamento como materia ta sosteni principalmente pa e metodo didactico “Cristal”.

E aña escolar 2015-2016 ta e prome biaha cu e studiantenan HAVO y VWO a haya examen di Papiamento.

Na E.P.B. Papiamento ta materia den nivel 3 desde comienso di e scol; mas o menos pa 20 aña caba. Ta papia Papiamento na Aruba, Boneiro y Corsou.

 

Manera mi a menciona caba Papiamento, na aña 2018, tin 15 aña den enseñansa como materia!

Papiamento vs Papiamentu

 

E diferencia entre Papiamento y Papiamentu

E diferencia entre Papiamento y Papiamentu

Sitio di Palabranan na papiamento y papaimentu
Sitio di web "Wikibooks" cu ta duna algun ehempel di papiamento y papiamentu

 

 

Etimologico - Fonologico

 

Ortografia: Fonologico y Etimologico

Kico ta ortografia?:

Ortografia ta un combenio (un palabracion) con pa skirbi un idioma.

Manera menciona caba :

Tin dos tipo di ortografia :         FONOLOGICO       na     Corsou / Boneiro

                                                  ETIMOLOGICO     na      Aruba

Kico ta e diferencia entre Fonologico y Etimologico?

Fonologico

 

 

Aki bou tin algun palabra pa demostra e diferencia entre palabra fonologico cu palabra etimologico.

 

Fonologico                                                 Etimologico

1.       Kokolishi                                            1.       Cocolishi

2.       Elektrico                                             2.       Electrico

3.       Kalkulo                                               3.       Calculo

4.       Avanse                                               4.       Avance

5.       Hasi                                                    5.       Haci

 

Origen di palabra na Papiamento.

Origen di palabra na Papiamento

Algun ehempel di origen di palabra.

Algun palabra (idioma Hulandes)

   Kokkelhuis – cocolishi

   Peperhuisje – papureshi ‘icecream’  (variante di Corsou)

   Cactusje – cadushi
 

Palabranan indjan : chikel – chiklets

                                Tomatal – tomati
 

Palabranan Portugues  zjeitu - (zjeito)

                                      cachoro - cacho  

                                      vizinho -  bisiña  

 

Aki ta sigi algun variante di Aruba-Corsou-Boneiro

Variante di Aruba-Corsou-Boneiro.

 

Palabra fia

Un idioma tin diferente manera pa traha palabra nobo. Asina un idioma por compone y fia palabra. Aki tin algun ehempel di palabra fia. Tur idioma ta fia di otro. Asina Papiamento tambe a y ta fia di Spaño, Hulandes, Portugues, Ingles, Frances y di algun lenga Africano manera Bantu y Kwa y algun lenga indjan manera Taino y Caiquetio. Di algun di nan nos a adapta e pronunciacion.

 

Papiamento tin hopi palabra fia.

 

Algun ehempel di palabra fia:

Awacati                            ahuacatl                    (Nahuatl)

Brake                               Brake                        (Ingles)

Cocolishi                          kokkelhuisje              (Hulandes)

Consenshi                       consciëntie                (Hulandes antiguo)

Hamaca                           hamaca                     (Arawak)

Macamba                        makamba                  (Bantu: amigonan)

Manteca                          manteka                    (Bantu)

Pacus                              pakhoes                    (Hulandes: Pakhuis)

Papia                               papear                      (Portugues)

Pareu                               parejo                       (Spaño)

Pitipua                             petits pois                 (Frances:bonchi chikito)

Porco                               porco                        (Portugues)

Puyito                               pollito                       (Spaño)

Tayo                                 teljoor                       (Hulandes antiguo)

Tra(n)zjet                         étagère                     (Frances: planki)

Welo                                abuelo                       (Spaño)

Windshield                       windshield                 (Ingles)

 

Tin palabra cu idioma Papiamento a fia cu tin un origen poco scondi. Bo no por saca afo ni di cua idioma ni di cua palabra nan a bini. Esaki ta mas dificil ora ta trata di un abreviacion.

Wak e siguiente ehempelnan:

Abreviacion scondi

Jeep                    Gee Pee  G.P. General                    (Ingles: vehiculo pa uzo general)

                            Purpose

Ok                       ok correct < all correct                      (Ingles: tur cos ta na ordo)

MC                      master of ceremonies                       (Ingles: maestro di ceremonia)

 

 

E Alfabet di Idioma Papiamento

Alfabet

 

Di cuanto letter e alfabet ta consisti?  …

A B C D E F G H I J K L M N O P Q  R S T U V W X Y Z

Si correcto e alfabet di nos idioma Papiamento ta consisti di 27 letter.

E letter cu a bin aserca ta ñ.

 

 

Papiamento tin 4 digrafo. Kico ta un digrafo? Esaki ta dos letter cu ta forma un zonido.

E 4 digrafonan ta: ch – dj – sh – zj

Algun ehempel di dj :  djaca -  djis – Indjan - djodjo

Algun ehempel di ch: chapi -  chikito  - chuculati – sunchi

Algun ehempel di sh: shon  - shinishi -  shoshoro- sushi  - shersh

Algun ehempel di zj:   zjeito - zjozjoli – zjilea

 

Gramatica / Ortografia

Ortografia: Alfabet

Papiamento, mescos cu tur otro idioma tin su propio alfabet.

E alfabet di Papiamento manera a menciona caba tin   27  letter:

  • tin   5   vocal   y   22   consonante.
  • e cinco vocalnan ta:   a   -   e   -   i   -   o   -   u
  • e 22 conosonantenan ta: b - c - f - g - h - j - k - l - m - n -

                                                 ñ - p - q - r - s - t - v - w - x - y - z

Digrafo

Lista di palabra cu tin digrafo y nan nificacion.

Manera a menciona anteriormente Papiamento tin 4 digrafo. Kico ta un digrafo atrobe? Esaki ta dos letter cu ta forma un zonido.

E 4 digrafonan ta: ch – dj – sh – zj

 

Sigiuente ta e lista di palabranan uzando difrago:

 

ch        

chabalito        mucha chikito

champagne    biña spumante cu ta ser uza na ocasion special, p.e. bruid

chauffeur        un persona cu ta stuur auto, bus etc.

chapaleta       propeller di avion, schroef di boto

chapara          un persona cortico di estatura

chapi              herment pa kita yerba

chapo             bo no ta moderno

charada          adivinansa

chasco            cuenta/storia cu ta pone bo hari

che                 algo cu no ta apetitoso pa come ni pa mira

chens             duna turno, duna oportunidad

chercha          haci mal chansa, ter

chicharon       vet di porco hasa seco seco

chikitin            mucha chikito

chinchirinchi   parha, chonchorogay muhe, (un persona) cu no ta para keto

chincha           un tipo di stichi

chiripa             di baina

chiste              chasco, cuenta cu ta pone bo hari

choca              preta un hende su garganta, e ta bon choca= e ta bon bisti

chocho            otro nomber pa cacho

chogogo          otro nomber pa un flamingo

chonchorogay  un tipo di parha

choller              un hende homber di mal aspecto y ta biba riba caya

chubato            nomber pa e cabrito macho

chocamata       un luga hopi leu, fuera di mundo of di civilisacion

chok                 come lihe te pega aden

chup                 e parti paden di un taira di bicicleta

chucho             manta chikito, por ta nomber di un persona tambe

chuchubi          parha Arubiano di color shinishi

 

dj

djaca           raton grandi

djacerca      di acerca

djadja          goza hopi, hopi uza na Corsou

djampou      un tipo di pisca

djanochi      di anochi

djariba         di ariba

djaleu          di leu

djente          djente den boca, djente di wiel

djeki            paña sin manga cu ta bisti riba camisa, bou di bachi

djeguedjeque  palabra di cariño

djimbi          intrankil, bira nervioso, haya patatous/teketeke

djindja         pisca cu ta hincha bira grandi, el a djindja = el a rabia

djis              mesora, aki rato

djispi           un mucha spierto

djodjo          goza, pasa bon cu cos di otro hende

djondjorofe  mata

djonki          pida grandi

djopia          busca trabou (mas uza na Corsou)

djucu           simia preto di mata, hopi scur, preto preto

djul              wega masha hunga antes

djublum       plons den awa (te spart)

djukfes        tipo di pisca

 

sh

shap             tienda chikito, awendia nos ta yama minimarket

shawawa      nomber pa un hende muhe choller, mal bisti

shampoo      likido pa laba cabey

shangrina     rabia, cunsumi

shersh          auto cu ta transporta un hende morto

shecueke     un bestia cu ta bula nervioso rond

shelo            espacio riba nos cabes

shete            numeral

shobel          herment pa lanta sushi

shimaron      mata; e ta un hende shimaron= e tin miedo di hende

shimarucu    fruta cora cu ta crece den mondi cu hopi vitamina C

shimis           bisti di hende muhe

shishi            un persona cu ta gusta haci redo

shinishi         sobra di palo kima, as, color

shinishero     asbak

shirishiri        tripa

shiwata         venena cu cuminda daña

shoco            parha, shoco di Aruba

shon             antes un hende cu tabatin plantacion grandi cu catibo

                     awendia ainda e ta ser uza pa hende cu tin placa

shoshaca      fruta berde di pafo y blanco cu pipita preto

shoshoro       mata cu ta shora, hopi bon pa bruela

shora             hopi paña pa tapa di friu

show              lastra cos pisa

show              presentacion di baile, canto, moda,  auto etc.

shuata            venena cu cuminda daña cu por pone bo hincha, bira cora

shushi            resto di cuminda, paña etc. cu bo ta benta afo (mira sushi)

 

zj

zjan              amigo di hopi tempo

zjanblan        un hende blanco, biña blanco Jean Blanc

zjangurna     rabia, cunsumi te bira malo

zjanta           un cena grandi, den ocasion special

zjazjimein     cuminda prepara cu maishi

zjeito           e ta sintie na smaak, e tin hopi style, e ta den su zjeito

zjenever       yanefer, jenever, un bebida alcoholico fuerte

zjilea            dushi di fruta, yen di bida; esey ta su zjilea: esey e gusta haci

zjitona          color di oleifi, berde

zjozjoli         dushi di sucu traha cu zjozjoli (sesamzaad) (ajonjolí)

zjurun          mata di cual por come su fruta

Palabra arcaico

Palabra arcaico (palabra di antaño)

E palabranan aki bou nos no ta uza (hopi) mas. Pero nan ta hopi interesante pa nos sa kico nan ta!!!

1.   tutu =  cuminda cu ta consisti di hariña geel cu bonchi

2.   papahes =  algo hopi grandi

3.   labatiba =  un problema cu no tin solucion y cu ta keda bin bek

4.   cochi cayente =  pura pa haya sa algo of pa haci algo

5.   ardaplo =  batata

6.   feu =  mahos

7.   luango =  dos of mas color cu no ta pas cu otro

8.   shimaron =  hende cu tin miedo di hende / mata di mondi

9.   prufia =  haci algo aunke cu a bisa bo pa no hacie

10. stropihenio =  honing

11. pichicati =  un hende cheap; cu no ta saca placa pa nada (pichiri)

12. teima =  haci remarca constantemente riba loke un hende ta haci of bisa

13. pifia = faya

14. conoshi = amor, dushi

15. flihi = bira tristo

16. picha = horta un cos chikito di poco balor

17. cafut =  ora un burico of cabay dal bo un pata

18. cacuri = maribomba cu ta traha neishi di lodo

19. turada = webo di galiña hasa cu siboyo y nootmuskaat, pero sin salo

20. shecueke = un bestia cu ta bula nervioso rond

21. miskiña = pichiri, cheap

22. salachi = bonchi hopi jong

23. lechada = cement traha awa awa

24. candel = e luga unda un dak ta topa e muraya

25.  barbachi = yuwana macho

26.  bedar = mengua, bira menos

27. berans = cos ta malo

28. bescouro = bh, brazier

29. bispou = spierto

30. bres = habri porta of bentana cu pata di cabra

31. buscunu = un persona sin respet of sin manera

32. cachicambito = macamba (ta uza den forma negativo)

33. cambou = un hende cu pia den forma di “O”

34. capia = observa cu hopi atencion

35. casconchi = un pida chikito di un material cu ta kibra, ora un tayo un pida bula

36. cayou = un persona cu no ta papia of keda sin bisa nada

37. chincha = faha di cuero pa mara siya cu ta pasa bou di barica di burico of cabay

38. cochi cayente = loco pa haya sa algo

39. cocoti = e parti ariba y parti abou di brasa( bo elleboog)

40. colocolo = loke bira diki y keda pega na rand di wea.

41. compinchi = un hopi bon amigo(a)

42. coti coti = net net

43. cuaba = slijm diki cu bo ta saca for di pecho

44. cuaha = ta uza: e sanger a cuaha, e sanger a para

45. endito = mescos, igual, identico

46. fashi = fasun, forma

47. flambeu = palo di cadushi of breba

48. flihi = bira tristo

49. hastro = ora un hende pa un tiki cos ta altera

50. labatroshi = sorto di rom

51. labatiba = problema cu bo no por soluciona mesora, e ta keda bin bek

52. patin = dos florin

Hari ta Salud

Hari ta salud.
Hari ta salud.

Capitulo 2: Otrografia

Ortografia

Tur idioma ta ser papia pero tambe skirbi. Pa skirbi un idioma bon, nos tin di uza regla. E reglanan aki nos ta yama ortografia.

Ortografia ta e forma di skirbi.

Letternan "c" y "k"

Letternan "c" y "k".

Ban wak e zonido K. Bo por skirbi zonido “K” cu e letter “c” of cu e letter “k”

Bo ta skirbi e letter “C” dilanti e vocalnan:  a – o – u

Por ehempel:      canta – corta – cuminda – …ampa – …o…o – ….andela

 

Bo ta skirbi e letter “K” dilanti: e – i

Por ehempel:      keda – kipashi – cuki – …ima …ibra ..eiro – s..eiro –

...ini..i ...ishi...i

Letternan "ñ"  - "y" - "j"

Leternan “ñ” – “y” – “j”

Den luna di juli, Jonathan, yiu di mi ruman, ta haci 15 aña.

Den e frasenan aki, nos ta ripara cu e letternan  “ñ” - “y” – “j”  tin casi e mesun zonido. Pero toch tin un diferencia.

ñ

Bo ta skirbi e letter “ñ”, ora bo tende e zonido [Л] (nj)


P.e.: soño  -  gaña  -  ñapa

E strepi riba e “ñ” nos ta yama tilde.

y

E “y” (i-grec) tin e zonido [j]  (j) y ta skirbie na cuminsamento di silaba.

Por ehempel: yama – briya – yanga – cabuya – puyito

Ta skirbi letter “y” pa representa e zonido [i] ora cu tin un conhuncion.  Ehempel: mama y tata, ami y abo. Otro ehempel Bai è bay

j

Nos ta uza “j”, cu e zonido [j] (j) solamente pa:

-nomber propio:        Jan  -  Johny  -  Jonchi  -  Janet  -  Josmara

-nomber di luna:        januari  -  juni  -  juli

-palabra tuma for di otro idioma:

                     p.e. jong - juice - joke - juffrouw - jacket - joyride

                            jaloers – jeans – jug – jumbo jet – jockey - jas - japon

                       (wak: Vocabulario Ortografico di Papiamento, buki blauw)

Letternan "c" y "s"

Letternan "c" y "s".

Ta skirbi e letter S como zonido [ s ] dilanti e vocalnan:

a       ehempel →     sapato – saya – saco

o       ehempel →     solo – soño – solucion

u       ehempel →     sucu – subi – supla

 

Dilanti di e consonantenan por ehempel;

strepi – scupi – stichi – stoma – splica

     

Ta skirbi e letter C como zonido [ s ] dilanti e vocalnan:

i        ehempel →     cinco – circo –  cintura

e       ehempel →     cero – certamen – celebro

 

Nota:

Riba e regla aki tin algun excepcion!!!!

Por ehempel: sinti – sino – sintonisa – sigaria – siglo – siendo – silencio – segun – semper – secretaria – sendi – simula – simpel – seleccion – sentido – separa,  etc.

Semper nos tin cu consulta un diccionario pa ta mas sigur ya cu na Papiamento nos ta busca e origin di palabra.

Frasenan cu sion-cion-xion

[cion – sion – xion] na final.      

Ta skirbi [cion] den mayoria caso : educacion-posicion – mantencion.

Ta skirbi [sion] entre otro den sustantivo deriva di verbo cu no ta mantene su forma intacto den derivacion y cu ta caba cu:

                                                        expande        -->     expansion

                                                        conclui           -->     conclusion

                                                        dicidi              -->     decision

                                                        provee           -->      provision

                                                        extende         -->      extension

                                                        deprimi          -->      depresion

                                                        confesa         -->      confesion

 

Ta skirbi xion pa algun palabra so: conexion – crucifixion – reflexion

Dianan di siman y numeral

Dianan di siman.

Dianan di siman bo ta scucha y pronuncia  “dj”  pero bo ta skirbi diadomingo

Diadomingo                                                        

Dialuna                                                              

Diamars                                                      

Diaranson

Diahuebs                                                                    

Diabierna

Diasabra

 

Numeral

E numeralnan: dies, diesun, diesdos, diestres, diescuatro, diescinco, diesseis, diesshete, diesocho y diesnuebe

Bo ta scucha y pronuncia  “dj”  pero bo ta skirbi dies

Mas ortografia.

Letter [b] [ v] è viuda – viudo                        Bo ta scucha B, pero bo ta skirbi V

                         divorcio

 

Letter [d]  bondad – actitud – virtud               Na final di palabra bo ta skirbi letter D

 

Letter [g] – garganta – sigui – guera              Ta skirbi letter G pa representa e

                                                                        zonido [g]: garganta – gosa – guli –

                                                                        grandi.

                                                                        Zonido [gi] ta skirbi cu e letternan

                                                                        è gui – sigui

                                                                        Zonido [ge] ta skirbi cu e letternan

                                                                       è gue - guera

Letter [h] - haber – hasta - habilidad              Ora ta pronuncia un palabra cu of

                                                                       sin e zonido [h] na cuminsamento

                                                                       di palabra, ta skirbi e palabra cu letter

                                                                       [h]

 

Letter [j]                                                        ta uza e letter [j] :

  1. pa indica orden alfabetico den numeracion
  2. pa palabra adopta: jong, jas, japon, jaag
  3. pa nomber propio: Jansen

Letter [ñ]                                          Ta skirbi letter ñ pa representa e zonido

                                                         [nj] : aña – soño – ñapa – hariña – haraña -

                                                                 caña – ñeñe

                                                        tin excepcion por ehempel: mea – haya –

                                                        economia

Letter [r]                                           Ta skirbi letter [r] pa representa e zonido [r]

                                                        Raton – rosa – poder

                                                        Tin un lista di palabra cu por skirbi cu of sin

                                                        Letter [r] na final por ehempel : awo(r) – colo(r) –

                                                        Educado(r).

 

Letter [s]                                           Ta skirbi letter [s] pa representa e zonido [s]:

                                                         saya – solo – sucu – sigaria – skirbi

 

                                                        Tin un lista di palabra c uta skirbi cu [sc] pa

                                                        e zonido [s]. Algun ehempel: adolescente –

                                                        discipel – escena – piscina

 

letter [y]                                            Ta skirbi letter [y] pa representa e zonido [j]

                                                        na cuminsamento di silaba:

                                                        yora – yega – yanga – cabuya – puyito

                                                       

                                                        Excepcion: no ta skirbi e letter y ora den

                                                        Pronunciacion tin e zonidonan [e] of [i] dilanti

                                                        di e zonidonan [ja], [jo] of [ju]: sea, deseo,

                                                        viudo.

                                                       

                                                        Den algun caso si ta skirbi y por ehempel

                                                        Briya – miyon – sencillo.

                                                        Ta skirbi e letter y pa representa e zonido [i] ora

                                                        e ta un conhuncion: mama y tata, ami y abo.

                                                        Excepcion: numeral 21 te 99 ta skirbi hunto        

                                                        uzando [i] por ehempel trinticuatro – sesentidos -                                                                                               

                                                        ochentishete

E palabranan cu nos ta uza y con nos ta skirbi!

Uzo di "Wordo"

E palabra "Wordo" 

Wordo --> ta uzo di bos pasivo.

Mira e siguiente frase:

E hendenan mester wordo yuda. (pasivo : Kiermen si nan yuda e hendenan mayan of otro luna ya nan mester wordo yuda) --> e frase aki ta pone bo sinti cu e no ta activo.

Pesey mes mester evita di uza wordo den bo frasenan.

Otro ehempel:

E auto a wordo bendi door di Tinchi --> frase pasivo e por tabata aña pasa tambe e no ta bisa bo ki tempo.

Tinchi a bende e auto --> esaki si ta un frase activo.

  • Den bos activo e suheto (Tinchi) ta ehecuta e accion siendo den pos pasivo e suheto ta someti na e accion.
  • Den idioma Papiamento uza casi semper bos activo y no bos pasivo