De veranderingen die we in de literatuur rond 1880 tegenkomen, kan je niet los zien van andere vernieuwingen in deze tijd. Steden worden steeds groter. De toenemende industrialisatie zorgt op vele fronten voor een enorme bedrijvigheid: spoorwegen worden aangelegd en voor het vervoer worden de nodige kanalen gegraven.
Het is ook de tijd waarin steeds meer mensen politiek actief worden. Tegenover het liberalistisch kapitalisme komt de arbeidersbeweging te staan. Daarnaast organiseren de protestanten en katholieken zich en rond 1900 komt de eerste emancipatiegolf op gang.
Bekijk de video.
In de schilderkunst zien we het impressionisme doorbreken. Nederlandse schilders waren bevriend met de Tachtigers, een groep schrijvers die de literatuur wilde vernieuwen.
In Frankrijk waren de schilders Manet, Monet, Degas en Renoir de belangrijkste vertegenwoordigers van het impressionisme.
Voor een sfeerimpressie van impressionistische schilders, bekijk de video.
Belangrijk in de wetenschap was het positivisme: er bestaat geen enkele zekerheid dan alleen door zintuiglijke waarneming of het leveren van natuurwetenschappelijk bewijs.
Het marxisme beschouwt de geschiedenis als een wetmatige economische ontwikkeling waardoor de arbeidersklasse vanzelf in opstand zal komen.
Bekijk de video over Karl Marx.
In de literatuur zien we als gevolg van deze ontwikkelingen het realisme en naturalisme opkomen.
Literaire genres:
Psychologische roman
Roman waarin het vooral de ontwikkeling van het innerlijk van de hoofdpersonen belangrijk is.
Familieroman
Roman waarin gebeurtenissen in verschillende generaties binnen een familie worden beschreven.
Streekroman
Roman waarin de landelijke omgeving grote invloed heeft op de ontwikkeling van de personages en de gebeurtenissen.
Wat kan ik straks?
Leerdoelen
Aan het eind van deze opdracht kun je:
het impressionisme en naturalisme omschrijven.
drie uitgangspunten van de 'Tachtigers' noemen.
de invloed van het socialisme op de literatuur omschrijven.
minimaal drie schrijvers uit de periode 1880-1910 noemen.
Wat ga ik doen?
De opdracht 'Literatuur 1880-1910' bestaat uit de volgende onderdelen:
Onderdeel
Tijd in SLU
Inleiding
0,5
Impressionisme/naturalisme
1
De Tachtigers
1
Socialisme
1
Afsluiting
2
Totaal
5 à 6
De tijd is een inschatting.
Impressionisme en naturalisme
Impressionisme
Herman Gorter
In de schilderkunst verstaan we onder het impressionisme een subjectieve weergave van de werkelijkheid. Lijnen vervagen, licht en kleur worden heel belangrijk. Dit alles doet de kunstenaar om een bepaalde sfeer op te roepen.
Bekijk de video over Nederlandse impressionisten.
Wat schilders met verf doen, proberen schrijvers met woorden te bereiken. Zij gebruiken daartoe veel sfeerscheppende bijvoeglijke naamwoorden, maken nieuwe woorden (neologismen), vervormen de zinsbouw en gebruiken vaak synesthesieën.
Nederlandse schrijvers die zich hiermee bezig hielden waren o.a. Willem Kloos, HermanGorter en Louis Couperus.
Het naturalisme, is een logisch gevolg van het ontstaan van de psychologie en de evolutietheorie. In de psychologie dacht men het karakter van de mens alleen te kunnen verklaren door middel van het bestuderen van erfelijke factoren, opvoeding en milieu (determinisme).
Naturalisten ontkennen dat de mens een vrije wil heeft. Het gevolg hiervan is dat in naturalistische romans het noodlot heel belangrijk is. Je toekomst/lot is bepaald, hoe je je er ook tegen verzet.
Bekijk de video.
Belangrijkste vertegenwoordiger van het naturalisme in Nederland is Marcellus Emants.
Waren er in de kunst al grote veranderingen gaande, in de literatuur zien we een doorbraak met de oprichting van 'De Nieuwe Gids'. In dit tijdschrift stelden een aantal schrijvers dat zij Nederland zouden bevrijden van de gezapige kunst uit de 19e eeuw. Vooral het werk van nogal wat predikanten moest het ontgelden. Enkele uitgangspunten van de Tachtigers waren:
Het is een esthetische beweging en ethische normen zijn onbelangrijk.
Dit is het l'art pour l'art-beginsel.
Het individu is het belangrijkst en kunst moet volgens Kloos “de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie” zijn.
Vorm en inhoud moeten één zijn.
De zintuiglijke waarneming is erg belangrijk.
Realisme, naturalisme, impressionisme en sensitivisme worden daardoor belangrijk.
Realisme is een objectieve weergave van de werkelijkheid.
Naturalisme: Erfelijkheid en milieu worden onderwerp van studie. Deze zouden het wezen van de mens bepalen. Deze opvatting wordt door nogal wat schrijvers gedeeld en zij beschrijven deze factoren in het leven van vooral asociale typen.
Deze romans zijn vaak erg somber en fatalistisch: De mens heeft geen vrije wil en gaat vaak aan het noodlot ten onder.
Impressionisme: De schrijver noteert vooral subjectieve indrukken. Hij gebruikt daarvoor veel bijvoeglijke naamwoorden, nieuwe woorden en samenstellingen.
Sensitivisme: De kunstenaar probeert de zeer individuele indrukken te verwoorden. Dat gebeurt door emoties te verklanken, maar dat leidt vaak tot onbegrijpelijke taaluitingen.
Om dit alles te verwoorden gebruikt de dichter neologismen (nieuwe woorden) en synesthesieën (een combinatie van indrukken van verschillende zintuigen).
Belangrijke Tachtigers waren Jacques Perk, Willem Kloos, Lodewijk van Deyssel, Herman Gorter en Frederik van Eeden.
Al bij de Tachtigers Herman Gorter en Frederik van Eeden zien we op een gegeven moment in hun leven belangstelling voor het opkomend socialisme. Over die opkomende arbeidersbeweging schreef Gorter bijvoorbeeld het volgende gedicht.
Van uit de Arbeiders komt schitterend het licht.
Zooals uit de neevlen van den vroegen morgen
opstijgt de zon, zoo stijgt uit de Arbeiders
het licht der menschen, aller menschen, op.
Nieuwe krachten gaan open, nieuwe deugden,
nieuwe gevoelens, er overheerscht één:
Moed, om de gansche aarde te omvatten
met eene Eenheid: Aller, aller menschen.
Daarom storten de Arbeiders zich
in den gelen, den kopergloeienden strijd,
den bliksemenden strijd, zooals de bliksems
zich storten in de donkere wolkneevlen.
En in dien gloeienden strijd heerscht één licht,
de Liefde, de witgloeiende brandende Liefde
voor de aarde, het heelal, en de natuur,
en de menschheid, voor alle, alle menschen.
Ook in het werk van Henriëtte Roland Holst zien we een voorkeur voor het socialisme terug.
Een andere schrijver die zich sterk verbonden voelde met de arbeidersklasse is Herman Heijermans.
Naturalisten ontkennen dat de mens een vrije wil heeft.
Wat denk jij?
In hoeverre is jouw toekomst/lot bepaald?
Lijk jij (innerlijk en/of uiterlijk) op een of meer van je familieleden?
In hoeverre ben jij door je afkomst en genen bepaald?
Met andere woorden: in hoeverre heb jij een eigen vrije wil?
Schrijf een betoog waarin je jouw mening over dit onderwerp geeft.
Hoe je een betoog schrijft, kun je nalezen in de module Schrijven (soorten teksten).
Debatopdracht
In de schrijfopdracht over determinisme hebben jullie je visie over ‘een eigen vrije wil’ gegeven. Organiseer nu met je klas een debat over dit onderwerp.
Je docent en/of een paar leerlingen uit de klas verzamelt alle betogen en selecteert hieruit:
Twee goede betogen over determinisme met de meest uiteenlopende visies over dit onderwerp.
Deze betogen en visies worden gebruikt om het debat voor te bereiden.
Hoe je het debat voorbereidt en organiseert, lees je in de Gereedschapskist en in de module Spreken.
Bij een debat hebben twee of meer mensen een verschillende mening over een onderwerp. Deze standpunten worden helder in beeld gebracht door argumenten voor het eigen standpunt te geven, of door de argumenten van de ander met tegenargumenten te bestrijden.
Terugkijken
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de leerdoelen nog eens door.
Kun je uitleggen welke invloed realisme, naturalisme, impressionisme en sensitivisme op schrijvers en/of kunstenaars hebben?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht stond een studiebelasting van 5 à 6 SLU.
Had je voldoende tijd? Heb je alle informatie over de schrijvers bestudeerd?
Inhoud
Voor het examen Nederlands moet je verslag doen van je leeservaringen met acht door jezelf geselecteerde literaire werken. Ben je een schrijver tegengekomen waarvan je iets wilt gaan lezen voor je lijst? Waarom wel of waarom niet?
Eindopdrachten
Heb je de schrijfopdracht en/of de debatopdracht gedaan?
Hebben jullie de uitkomsten van de schrijfopdracht en jullie visies op het onderwerp in het debat kunnen gebruiken?
Ging het goed?
Het arrangement Literatuur: 1880-1910 h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
De module Literatuur 1880-1910 havo is ontwikkeld door Fred Marsman (CambiumNed) en medewerkers van StudioVO.
Fair Use
In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use.
Meer informatie: Fair use
Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content .
Aanvullende informatie over dit lesmateriaal
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
In deze opdracht heb je kennis gemaakt met de volgende schrijvers.
Kan ik wat ik moet kunnen?
