Dit is de eeuw van de romantiek. Mensen verlangden naar ontsnapping uit het bestaan dat zij zwaar vonden. Die ontsnapping kon zijn door liefde, geloof, humor, maar ook drank of drugs.
Het schrijven vanuit het gevoel en de verbeelding stond voorop. De nuchtere Nederlanders waren niet zo gevoelig voor de romantische literatuur. Toch was er ook in Nederland een aantal stromingen:
Reveil: oproep tot een hernieuwd doorvoeld geloven, persoonlijke band met God (overeenkomst piëtisme). Voorbeelden: Drost, Bosboom-Toussaint, de Costa).
Zwarte (Byroniaanse) romantiek: verzet tegen de maatschappelijke normen vanuit gevoel van onvrede/disharmonie. Motieven: strijd, hartstocht, verzet, wraak. Bijv. Beets.
Historische romantiek: hernieuwde belangstelling voor oude teksten uit de middeleeuwen. Vastleggen volksverhalen en sprookjes. Tollens: verhaal Nova Zembla (geromantiseerd/niet waarheidsgetrouw). Ivanhoe van Scott. Bosboom-Toussaint (het huis Lauernesse - vrouw feminist avant la lettre).
Humoristische romantiek: humor ingezet als middel tegen de onbevredigende werkelijkheid. Bijv. Beets – Camera Obscura, Piet Paaltjens (pseudoniem Haverschmidt) – Snikken en grimlachjes.
Biedermeier romantiek: hang naar kneuterigheid en veiligheid, gezin als hoeksteen van de samenleving, bijv. Multatuli (pseudoniem Douwes Dekker) aanklacht tegen kolonialisme.
Schrijvers rond het tijdschrift De Gids (o.a. Huet): verzet tegen kneuterigheid, nieuw elan aan de literatuur – liberaal.
De beweging van de Tachtigers (1880): beweging rond het tijdschrift de Nieuwe gids. Bijv. Van Eeden, Perk, Kloow, Verwey en Gorter en Couperus. Zij verzetten zich tegen voorgangers met kneuterige moraliserende teksten. Doel poëzie: scheppen van schoonheid (estheticisme).
Realisme: stroming waarbij men de werkelijkheid zo objectief en gedetailleerd mogelijk wil weergeven. Psychologische beschrijving personages.
Naturalisme: stroming waarin realisme gekoppeld wordt aan determinisme (de volstrekte bepaaldheid van de mens door erfelijke factoren, milieu en de tijd waarin hij leeft). Objectieve beschrijving van de werkelijkheid en verklaren vanuit deterministische opvattingen, bijv. aan de hand van Darwin. Een voorbeeld hiervan is het werk van Couperus.
Impressionisme: stroming waarin de dichter de indruk die de werkelijkheid op hem maakt zo precies mogelijk wil weergeven. Uitgangspunt is de werkelijkheid maar beschreven wordt de stemming of sfeer. Veel bijvoeglijk naamwoorden, soms ook neologismen en vormen van synesthesie. Werk van Couperus en Gorter valt hieronder.
Sensitivisme: stroming waarin de dichter de sensaties die hij ervaart weergeeft (verhevigd impressionisme). Gorter deed dit onder andere.
O het tranen-vergieten is geen zonde - Kloos
O het tranen-vergieten is geen zonde,
Gepleegd aan 's werelds mooi somber voortglijden
Zacht door de eindeloze gang der tijden...
O wie nog tranen, tranen vergieten konde...
Hij zou de wrede, wrede wonde op wonde,
Die dorsten mensjes in het hart te snijden
Hem, die wilde allen in zich zelf verblijden,
Helen door tranen. Tranen Zijn Geen Zonde.
Want wat zijn tranen, tranen als een teerheid,
Hoog-heerlijk in zich zelf gebrokene emotie
Als 't mannen-lijf niet langer kan hoog-trots zijn?
O Laat ons allen vallen in devotie,
Als Iets, wat grandiooslijk week ter-nêer leit,
Een mens nooit kàn maar wou toch wel een Rots zijn.