Hoofdstuk 2. Voedselschaartse , overproductie en tekort

De wereldvoedselprijzen zijn de laatste drie maanden licht gedaald, maar de voorraden blijven klein. De tijd van overschotten is definitief voorbij, en dat terwijl de kans op misoogsten blijft toenemen.

In 2015 liepen de voedselprijzen op, onder meer door extreme droogte in de Verenigde Staten. Eind 2015 is die weer licht gedaald. Uit de cijfers die de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties publiceerden blijkt dat de index die de organisatie gebruikt intussen is gestabiliseerd op 210 punten. Dat is lager dan de piek van 238, twee jaar geleden, die samenvielen met de opstanden in de Arabische wereld. Maar de voorraden blijven klein: 20,1 procent van de jaarlijkse consumptie, wat neerkomt op 73 dagen voorraad. Daardoor is de prijs gevoelig voor misoogsten en tegenvallers.

De wereld is in een periode van structurele voedselschaarste terechtgekomen. Voedsel is de nieuwe olie. Land is het nieuwe goud. Aan de vraagzijde komt dat door bevolkingsgroei, economische groei en het gebruik van plantaardige brandstoffen voor auto's. Aan de aanbodzijde komt het door extreme bodemerosie, groeiende watertekorten en een oplopende temperatuur. Als we deze trends niet kunnen omkeren, zal voedsel schaarser worden, honger toenemen en het hele maatschappelijk bestel uiteindelijk in elkaar storten.


Tijd van overschot
De tweede helft van de twintigste eeuw was een tijd van grote overschotten. Behalve letterlijke graanoverschotten was er ook een overschot aan land, vooral in de VS, dat braak bleef liggen om ingezet te worden in slechte jaren. Toen het Indiase regenseizoen bijvoorbeeld uitbleef, in 1965, verscheepten de VS een vijfde van hun tarwe naar India om een hongersnood te voorkomen. Op de wereldgraanprijs had dat amper effect.

In de loop der jaren werd de mondiale vraag naar graan echter zo hoog dat het Amerikaanse programma voor braakliggend land in 1986 werd uitgefaseerd. Later begon de wereld ook in te teren op de graanvoorraden. In 2001 waren die nog zo groot als 107 dagen consumptie. Van 2002 tot 2011 was dat echter gemiddeld nog maar 74 dagen. Een periode van ongekende overschotten was aan zijn eind gekomen.

De laatste jaren zitten de graanvoorraden nog maar iets boven de 70 dagen, tot voor kort beschouwd als het minimaal gewenste aantal dagen. Dat terwijl de temperatuur stijgt, de droogtes extremer worden en de hittegolven feller. Dit kan oogsten serieus doen verkleinen en chaos in de graanmarkt veroorzaken. De wereld leeft nu bij het jaar, in de hoop dat er altijd genoeg is om de vraaggroei aan te kunnen.


Beschavingen
We moeten niet vergeten hoe eerdere beschavingen aan hun eind zijn gekomen. Vaak kwam dat door onduurzame landbouwpraktijken. De Soemeriërs gingen te gronde door verzilting, een effect van een verkeerd irrigatiesysteem. De neergang van de Maya's kwam onder andere door bodemerosie.

De huidige wereld bevindt zich ook op zo'n pad. Het is geen zout, maar kooldioxide dat ons systeem in gevaar brengt. En net als de Maya's erodeert de bodem door verkeerd landgebruik. Het probleem nu is dat er verschillende problemen tegelijkertijd optreden, zoals ontbossing, uitputting van watervoorraden, enzovoorts.

De voedselprijzen zijn het dubbele van wat ze tussen 2002 en 2004 waren. Dat is voor rijke westerlingen misschien geen groot probleem, maar wel voor mensen die meer dan de helft van hun dagelijkse budget aan voedsel besteden. Het aantal mensen met honger is toegenomen van 792 miljoen in 1997 tot bijna een miljard nu. Als we niet van koers veranderen, zal deze trend zich doorzetten.

Boeren kunnen steeds moeilijker meekomen met de wereldwijde vraag. De wereld betreedt een tijdperk van permanente voedselschaarste. Het resultaat zal een groeiende competitie om de natuurlijke hulpbronnen zijn. Kortom, een nieuwe geopolitiek van voedsel.

Voedseloverproductie en voedselverspilling

Voedselverspilling wordt gezien als een van de grootste problemen. Een vloedgolf aan aandacht wakkerde dit besef de afgelopen jaren aan. Maar onder de aandacht brengen , brengt een oplossing geen stap dichterbij. "Voedselverspilling is namelijk niet het probleem, voedselverspilling is een symptoom." Er wordt te veel voedsel geproduceerd.

 

 

 

Hoeveel voedsel verspilt de consument?

Deze cijfers zijn op basis van aankoopcijfers van huishoudens van marktonderzoeksbureaus, cijfers van consumenten-enquêtes over verspilling via alternatieve routes en de afvalsorteeranalyse die onderzoeksbureau CREM in 2013 heeft uitgevoerd van huishoudelijk afval (restafval en biobak).

Deze onderzoeken leverden informatie op over het weggooien van voedsel door huishoudens:

 

Huishoudens kopen 368 kilogram per inwoner per jaar aan vast voedsel in. Vast voedsel is inclusief melkproducten en olie, maar exclusief dranken.

Daarvan is 19 kilogram onvermijdbaar voedselverlies, dus is 349 kilogram eetbaar.

Van die eetbare hoeveelheid wordt per inwoner 47 kilogram (32 kilogram via het huishoudelijk afval en naar schatting 15 kilogram via alternatieve routes) verspild, wat neerkomt op 13,6% van het eetbare voedsel (47 kg/349 kg).

Per huishouden is dat zo’n 105 kg per jaar.

Voor heel Nederland komt de verspilling van consumenten op 0,8 miljard kilo per jaar.

Uit onderzoek van de FAO komt naar voren dat wereldwijd elk jaar 1,3 miljard ton voedsel verloren gaat, ruim een derde van de voedselproductie.

 

0,8 miljard is 800.000.000 kilo voedsel

1,3 miljard ton is 130.000.000.000.000 kilo voedsel

 

Top 5 meest verspilde producten, exclusief dranken

Melk en melkproducten

Brood

Groenten

Fruit

Sauzen, oliën en vetten

 

Hoeveel geld is er gemoeid met verspilling?

De Nederlandse consument gooit voor naar schatting voor € 2,5 miljard aan eetbaar (vast) voedsel per jaar weg.

Dat is zo’n €340 per huishouden

 

Wat is de milieubelasting van verspilling?

Voedselverspilling bij de consumenten leidt tot een relatief groter energieverlies dan verliezen die eerder in de keten optreden. Om te beginnen is de indirecte energie van het product per kilo in deze fase groter: er is dan al energie in bewerking, transport en bereiding gestoken. Als de consument voedsel koopt in de winkel is 85 tot 90 procent van de uiteindelijk benodigde energie eerder in de keten gebruikt. Daarnaast zijn de mogelijkheden voor hergebruik bij verspilling door consumenten beperkt door de grote diversiteit van de afvalmassa, in tegenstelling tot verliezen eerder in de keten waar het verspilde voedsel nog hoogwaardig aangewend kan worden.

Met voedsel gooi je dus niet alleen geld weg, maar ook de energie die in de teelt, verpakking, transport, koeling en bereiding van voedsel is gestoken. Met elke kilo voedsel die je weggooit, gooi je eigenlijk 1,3 liter benzine weg (Milieu Centraal, 2012).

In de top3 van producten die (gezien de hoeveelheid die ervan verspild wordt) het meest bijdragen aan de klimaatbelasting door verspilling, staat vlees bovenaan, gevolgd door zuivel en groente. Zuivel heeft per kg niet zo’n heel hoge klimaatbelasting, maar we gooien er veel van weg. Groente gooien we ook veel weg, plus dat een deel van de groente ingevlogen wordt, of in de verwarmde kas geteeld. Dit tikt aan in klimaatbelasting. De klimaatbelasting van deze top drie draagt voor meer dan de helft bij aan de totale klimaatbelasting van verspilling. Met het terugdringen van de verspilling van met name deze productgroepen is dus klimaatwinst te behalen.

 

De voetafdruk (ook wel mondiale of ecologische voetafdruk genoemd) is de ruimte die we per persoon innemen op aarde. Deze ruimte wordt berekend op basis van jouw levensstijl. Alles wat je consumeert kost namelijk ruimte. Eten en drinken neemt bijvoorbeeld ruimte in beslag, omdat het verbouwd en vervoerd moet worden. Maar ook papiergebruik (denk aan bomen kap) en energieverbruik (CO2 uitstoot) kosten veel ruimte.

Voetafdruk?
Ben jij je bewust van wat je eet en drinkt, wat je uitprint en wanneer je de bus, tram, fiets of auto neemt? De gevolgen van jouw gedrag kunnen met de voetafdruk in een getal worden uitgedrukt. Dit getal geeft aan welk stukje van de aardbol jij in beslag neemt. De voetafdruk is wereldwijd de afgelopen jaren sterk is gestegen. Als we zo doorgaan zijn er twee aardbollen nodig!

Nederland en de wereld
Nederland is een rijk land met een hoge levenstandaard. We zijn gewend aan een luxe levensstijl. De gemiddelde Nederlander heeft hierdoor een voetafdruk van 4,1 hectare. Dat is 41.000 m2 ofwel 8 voetbalvelden. Een flinke lap grond, maar wat zegt dit nu?

Als we alle beschikbare ruimte op aarde eerlijk verdelen over alle mensen, zonder dat de aarde uitgeput raakt, dan is er 1,8 hectare (3 voetbalvelden) per persoon beschikbaar. Dit noemen we het Eerlijk Aarde-aandeel. De gemiddelde voetafdruk van alle mensen op de wereld is nu 2,7 ha. Dat is dus een stuk meer dan het Eerlijk Aarde-aandeel van 1,8 ha! We verbruiken met z’n allen dus meer dan de aarde te bieden heeft.

ecologische voetafdruk van inwoners van andere landen

geen voedselverspilling meer.

Als we filosoferen over voedsel van de toekomst krijgen we vaak science fiction-achtige ideeën over reageerbuizen en pillen. We hebben niet het idee dat de toekomst iets met onszelf heeft te maken. Toch bepalen de keuzes die we nu maken wat we straks gaan eten. Elke dag bepalen we zelf wat we in onze mond stoppen. Is het voedsel van dichtbij of ver weg? Is het vlees, vis of iets vegetarisch? Is het zelf bereid of komt het uit de fabriek? We eten onze weg de toekomst in.

Gaat het er in de toekomst zo uitzien.?

 

 

de toekomst ...fictie of werkelijkheid.?

Alternatieven voor de toekomst

 

Momenteel zijn er zeven miljard mensen op aarde. En dat worden er in een rap tempo meer: tegen 2050 zijn we naar verwachting met negen miljard mensen. Het zijn prognoses als deze die diverse overheden en organisaties nu al zorgen baren. Want hoe gaan we al die mensen voeden? Met insecten? Of toch liever met nanovoedsel? Of een gekweekt biefstukje?

Laten we voorop stellen dat honger iets is van alle tijden. Wij westerlingen staan daar niet zo bij stil, maar naar schatting komen wereldwijd één op de zeven mensen proteïnes tekort. Dat is al een groot probleem. Bovendien groeit dit probleem evenredig met het aantal mensen op aarde mee.

Geen vlees?
Wat betekent dat voor 2050? Sommige onderzoeker weten het wel. Geen biefstuk meer. Sterker nog: alle soorten vlees worden een luxe. Volgens de onderzoekers gaat vlees als massaproduct verdwijnen en wordt het een luxe die alleen de rijken zich maar kunnen veroorloven. Het wordt “het kaviaar van de toekomst,”. “Vlees wordt wat zalm vijftig jaar geleden was.”

Onmogelijk
Het tekort ontstaat enerzijds door de sterke groei van de wereldbevolking. Anderzijds speelt ook het klimaat een rol: water wordt zeldzamer en dus duurder. Daarmee wordt ook het houden van vee lastiger en prijziger. “Het produceren van een kilo koeienvlees kost 13 kilo aan planten,”. En met steeds meer mensen en een veranderend klimaat is dat een opoffering die we ons niet kunnen veroorloven. Nu reeds eten wij westerlingen gemiddeld 120 kilo vlees per persoon. Als vijf miljard mensen 100 kilo vlees eten dan moeten de koeien jaarlijks 6,5 triljoen kilo voer hebben. Laat staan wat er moet gebeuren als er straks negen miljard mensen zijn. “Er is gewoonweg niet genoeg ruimte en voedsel om dat mogelijk te maken en de armste mensen zullen verhongeren.”

Kweek uw eigen biefstuk
Er is een oplossing: fabrieksvlees. Het woord klinkt misschien wat onsmakelijk, maar dekt de lading precies. Het is eigenlijk het produceren van vlees in de fabriek (of het laboratorium). Wetenschappers werken er hard aan. Men laat het vlees in het lab letterlijk groeien zoals een boer een appel of peer teelt. Daarvoor worden eerst enkele cellen uit een dier gehaald waarna deze cellen gestimuleerd worden om zich te vermenigvuldigen. Zonder genetische manipulatie kan zo een stukje vlees ‘gekweekt’ worden. Theoretisch gezien is het mogelijk om alle monden te voeden, maar de technologie is nog vrij pril en nog lang niet klaar voor massa-productie.

De eerste gekweekte hamburger van Dhr. Post is een feit.

De hamburgers van Post worden gemaakt uit stamcellen. Deze stamcellen zijn afkomstig uit afval van slachthuizen. Post laat de stamcellen met een beetje hulp van onder meer suikers en aminozuren uitgroeien tot 2,5 centimeter lange strips die zo dun zijn dat ze transparant lijken. Vervolgens stapelt hij 3000 van zulke stripjes op elkaar om een hamburger te creëren. Die hamburger ziet er wel anders uit dan een ‘gewone’ hamburger. Er zit namelijk geen bloed in.

 

Insecten
Vaststaat dat met vlees al een belangrijke voedselbron wegvalt. Wie (of beter gezegd: wat) gaat dat gat vullen? Onderzoekers hebben een pasklare oplossing klaarliggen. “Eén kilo vlees van een krekel, sprinkhaan of kever kost slechts 1,5 tot 2 kilo voer. Het goede nieuws is dat de insecten niet alleen minder voedsel nodig hebben, maar dat wij mensen er ook minder van hoeven te eten om te overleven. De insecten zijn extreem grote bronnen van proteïnes en vitamines.” Bovendien komt bij het houden van insecten veel minder CO2 vrij dan wanneer een boer een stal vol koeien heeft.

Probleem
Het lijkt helder: we gaan allemaal aan de insecten. Maar is het wel zo gemakkelijk? “Het grootste deel van de wereld eet reeds insecten. Enkel in het westen doen wij het niet. We hebben er psychologisch een probleem mee. Men weet niet waarom, want we eten wel garnalen en die zijn goed te vergelijken met insecten.” Het zit duidelijk tussen onze oren. “Vanwege het milde klimaat zijn wij niet gewend om insecten te eten, maar als ze op de juiste manier gekookt worden, zijn ze heerlijk. Er is echt geen geldige reden om ze niet te eten. Er is geen verschil tussen het vlees van insecten en dat van vogels, vissen of zoogdieren.”

Nanotechnologie
Voor wie insecten niet direct ziet zitten, zijn er ook andere opties. De wetenschappers proberen minder voedzame producten voedzamer te maken door er op nanoschaal dingen aan te wijzigen. Zo kan voedsel net zo aan de persoonlijke voorkeuren worden aangepast. De geur, smaak, voedingswaarde, maar ook de kwaliteit kan door nanotechnologie gemanipuleerd worden. Een mooi voorbeeld daarvan is deze speciale kauwgom met de smaken van een driegangendiner.

Wat is nanotechnologie

Nano is afgeleid van het oud Griekse woord voor 'dwerg'. Nano staat voor klein, heel klein zelfs. In de techniek wordt het voorvoegsel nano gebruikt als orde van grootte, zoals kilo en micro. Er zitten bijvoorbeeld 1.000.000.000 ( 1 miljard) nanometers in een meter.

Nanodeeltjes

 

haarDeel een menselijk haar door 80.000 en je hebt ongeveer de grootte van één nanodeeltje.

Nanodeeltjes komen van nature voor in de bodem, lucht, water en levende wezens. We krijgen dagelijks nanodeeltjes binnen via het voedsel dat we eten, of de lucht die we inademen. Voorbeelden hiervan zijn: caseïne in zuivelproducten en de uitstoot van (diesel)motoren.

Naast de nanodeeltjes die van nature voorkomen zijn er ook nanodeeltjes die bewust worden geproduceerd vanwege hun bijzondere eigenschappen. Dit wordt nanotechnologie genoemd.

 

Nanotechnologie

 

LabLang was de nanowereld onzichtbaar voor ons, maar inmiddels beschikken onderzoekers en high-tech bedrijven over technieken om objecten op nanoformaat niet alleen in beeld te brengen, maar ook te bouwen en verbouwen. Dit kan in heel veel toepassingsgebieden.

De term 'nanotechnologie' betekent: het onderzoeken en manipuleren van objecten van één miljardste tot 100 miljardste van een meter, oftewel 1 tot 100 nanometer. Dit is het niveau van atomen en moleculen.

 

Wat is nanotechnologie

Op nanoformaat hebben veel alledaagse materialen andere, ongewone eigenschappen. Door objecten op nanoformaat in beeld te brengen, te bouwen en verbouwen kunnen er nieuwe materialen en systemen ontwikkeld worden met unieke eigenschappen en functies. Dat leidt weer tot verbeterde producten of geheel nieuwe toepassingen.

In veel producten wordt nanotechnologie al toegepast en dit wordt alleen maar meer en meer.

Verontrustend?
Maar ook rond nanotechnologie hangt een apart sfeertje. Veel mensen vinden het verontrustend dat voedsel en technologie op deze manier samenkomen. De techniek is bovendien relatief nieuw en de risico’s zijn nog niet helemaal duidelijk. Vandaar dat de EU de verkoop van nano-voedsel dit jaar ook tot nader order heeft verboden

insecten eten