?De opvang voor de verstandelijk gehandicapte kent in Nederland verschillende vormen. De belangrijkste werkvelden voor de mu-ziektherapeut zijn het kinderdagverblijf (3 - 16 jaar; ernstig verstandelijk gehandicapt met een sensori-motorisch of prelogisch ontwikkelingsniveau), het dagverblijf voor ouderen (ouder dan 16 jaar; het ontwikkelingsniveau is vergelijkbaar met de vorige groep) en de inrichting (alle leeftijden en verschillende niveaus).
Het werken met verstandelijk gehandicapte kinderen op het kinderdagverblijf gebeurt door middel van actieve muziektherapie, zowel individueel als groepsgewijs (Van Rest, 1986). De muziektherapeut is betrokken bij het opstellen van het behandelplan in het multi-disciplinaire team.
De algemene doelstelling is niet "genezing", maar "optimale ontwikkeling" met als basisfilosofie het zich op een eigen wijze kunnen uiten, het ontdekken van nog meer eigen mogelijkheden en het stimuleren van de emotionele en sociale ontwikkeling. Emotionele problemen die een optimale ontwikkeling belemmeren worden door de muziektherapeut behandeld. Lichaamsgebonden doelstellingen zijn het verbeteren van de oog-hand coördinatie en het ontdekken van het eigen lichaam.
Veel gebeurt met behulp van liedjes, al of niet vergezeld van gebaren en het spelen op eenvoudige instrumenten door de kinderen. Zo wordt met het leren van nieuwe liedjes binnen een vaste structuur die bestaat uit reeds bekende liedjes, het stimuleren van de cognitieve ontwikkeling beoogd. Hierbij wordt het tijdsgebeuren geordend en de informatiestroom gedoseerd.
Ik-versterking wordt nagestreefd door de namen van de kinderen in de liedjes op te nemen en het kind in het muzikale groepsspel een bepaalde rol te laten vervullen. Het mag bijvoorbeeld optreden als dirigent of het muzikaal spelletje met een slag op de gong beëindigen. Sociale vaardigheden krijgen vorm in muzikale spelletjes waarbij men naar elkaar moet luisteren, op elkaar moet wachten, iets moet imiteren of de beurt aan elkaar moet geven. Instrumenten die onder andere worden gebruikt zijn de handtrom, claves and klankstaven.
In de individuele muziektherapie behandelt de muziektherapeut problemen van emotionele en sociale aard. Contact wordt opgebouwd doordat de muziektherapeut geluiden en bewegingen van het kind muzikaal nabootst of ondersteunt, vaak gevolgd door het in de dialoog die zo ontstaat muzikaal omvormen van het gedrag van het kind. De muziektherapeut wisselt af tussen het imiteren van het gedrag van het kind en het initiëren van nieuw gedrag, een afwisseling die complementair ook bij het kind optreedt. We vinden hier aanknopingspunten met de methode van Nordoff & Robbins.
In het werken met volwassenen hebben de doelstellingen betrekking op zowel de cognitieve, sociale als emotionele ontwikkeling en het behandelen van psychische problemen die de handicap vergezellen (Adriaansz & Stijlen, 1986). De laatste doelstelling krijgt vorm in een individuele werkwijze.
In de inrichting is de rol van de muziektherapeut sterk afhankelijk van de plek die hij officieel in de instelling inneemt, of hij valt onder de sector "activiteiten", "ontspanning" of "therapie". Op het dagverblijf voor ouderen is muziektherapie een onderdeel van het behandelplan.
De gehanteerde werkvormen in de inrichting hebben, afhankelijk van het niveau van de verstandelijk gehandicapte, als doel sfeerverbetering, het wekken van de aandacht, het exploreren van klanken, het opbouwen van eenvoudige ritmische structuren en het gebruiken van het instrument als imitatieobject. Hiervan heeft de sfeerverbetering en het wekken van de aandacht een receptief karakter en zijn de overige werkvormen actief van aard. Deze doelstellingen passen bij diep en ernstig gehandicapten die functioneren op een sensori-motorisch of prelogisch niveau van cognitieve ontwikkeling.
Op het dagverblijf voor ouderen waar het niveau hoger ligt dan in de instelling, wordt verhoudingsgewijs meer gewerkt met liedjes waarin begrippen voorkomen die betrekking hebben op tijd en ruimte. Grafische partituren en symbolen die verwijzen naar muzikale activiteiten, bijvoorbeeld een bepaalde kleur die spelen op een bepaald instrument betekent, worden evenzeer toegepast. Verder speelt ook hier net als op het kinderdagverblijf het vergroten van het Ik-besef door middel van het noemen van de naam een rol. Een belangrijke plaats nemen de werkvormen in die beogen aan de hand van de klank van verschillende instrumenten het vermogen tot discrimineren te vergroten en door het in klank uitbeelden van gebeurtenissen de fantasie te stimuleren. De werkvormen passen bij het hogere niveau van cognitieve ontwikkeling dat kenmerkend is voor de verstandelijk gehandicapten op het dagverblijf.
Een aparte methode voor het werken met diep en ernstig verstandelijk gehandicapten van verschillende leeftijden in de inrichting werd ontwikkeld door Hulsegge en Verheul (1986). "Snoezelen" wordt, als reactie op gedragstherapeutische technieken, de verstandelijk gehandicapte in de gelegenheid gesteld, aangepast aan het eigen niveau en in het eigen tempo, multisensorische indrukken te ondergaan. Een sfeervol aangeklede ruimte wordt ingericht met zachte zitelementen, een ballenbad, voorwerpen waaraan de gehandicapte kan voelen, materialen waaraan hij kan ruiken, verlichting om naar te kijken en klanken om naar te luisteren. Er zijn vloertegels die als je erop gaat staan geluid maken en oplichten en schakelaars die als je erop drukt een melodie laten horen.
Snoezelen is ook mogelijk doordat de muziektherapeut op het keyboard snoezelmuziek improviseert (Klerkx, 1991).
Motorisch Gehandicapten > inhoudsopgave H.5
Muziektherapie vindt plaats in de revalidatie van kinderen en volwassenen. Hierbij gaat het niet alleen om het ontspannen van de spieren of het activeren van de beweging, maar ook om het bevorderen van de sociale ontwikkeling en het door middel van expressie emotioneel verwerken van de handicap.
In de kinderrevalidatie wordt gewerkt in groepen en individueel, actief en receptief (De Bruijn, 1984, 1986, 1994). Receptief houdt vaak in dat de muziektherapeut op een instrument (b.v. piano, fluit, gitaar) voor het kind speelt.
Ontspanning wordt bevorderd door het luisteren naar muziek die ontspant of het niet prestatiegericht aangepast muziek maken in de groep. In het laatste geval leidt de sociale activiteit niet alleen tot lichamelijke ontspanning maar versterkt zij tevens het zelfvertrouwen en de gerichtheid op de ander. Bij kinderen die zelf niet tot bewegen komen worden met stimulerende muziek bewegingen uitgelokt en wordt het uitvoeren van de bewegingen verbeterd doordat de muziek die de beweging vergezelt een betere timing van de beweging mogelijk maakt. Het lichaamsbesef wordt bevorderd door het zingen van liedjes die handelen over lichaamsdelen.
Een niet onbelangrijke taak heeft de muziektherapie in het tot expressie brengen van emoties. Dit kan geschieden door het zingen van bestaande liedjes waarin deze emoties een uitdrukking vinden, of het zelf bedenken van de muziek en de bijbehorende tekst.
In het werken met volwassenen ligt de nadruk met name bij de emotionele verwerking en acceptatie van de handicap (Runge, 1986; De Bruijn, 1994). De muziektherapie heeft hierin een onmisbare rol omdat de andere therapieën, bijvoorbeeld fysiotherapie of logopedie, gericht zijn op functietraining. In de muziektherapie wordt door het doorlopen van het rouwproces enerzijds toegewerkt naar de acceptatie van de handicap en wordt anderzijds de motivatie gewekt voor de meer op functietraining gerichte therapieën (Romijn, van den Berk & Lameijer, 1994).
In het therapeutische proces wordt door middel van het bespelen van (aangepaste) instrumenten uitdrukking gegeven aan gevoelens van woede en verdriet. Naast deze expressie van emoties krijgen de nog wel bestaande mogelijkheden van de cliënt extra aandacht. Expressie van emoties en exploratie van nog bestaande mogelijkheden maken samen acceptatie mogelijk. Muzikale improvisatie en het aanleren van een bekend liedje op een instrument wisselen elkaar af.
In die gevallen waar verbale communicatie niet meer mogelijk is dient muziek als vorm van nonverbale communicatie. In het werken met cliënten in een comateuse of subcomateuse toetstand speelt de doelstelling activering een belangrijke rol. Muziektherapie met afasiepatiënten is zowel gericht op het verbeteren of vervangen van de spraak als rouwverwerking.