“Het thema boeit me vanwege het spanningsveld: aan de ene kant hoe kunst politiek kan worden, aan de andere kant de schroom –zeker in Nederland– om je als muziekmaker politiek te manifesteren, want kunst hoort toch autonoom te zijn.”
Dat sommige protestliedjes uitgroeien tot evergreens heeft iets paradoxaals. Omdat ze vaak voor een speciale gelegenheid bedoeld waren of tijdgebonden. Veel van de klassiekers zijn wat minder controversieel: bijna iedereen is voor vrijheid en tegen discriminatie.”
De traditie van het Nederlandstalige protestlied klinkt vandaag de dag het meest door in de hiphop. Ham: “In teksten van artiesten als Typhoon en Akwasi zit soms ook het dubbelzinnige, het enerzijds en anderzijds, de twijfels. Maar er zijn ook rappers die veel uitgesprokener zijn.
Sinds de sixties is de boodschap van de protestsongs eigenlijk niet wezenlijk veranderd is; we moeten meer moeite doen om elkaar te begrijpen. Kennelijk is er dus al decennia lang behoefte aan meer begrip en hoe kun je hier nou op een betere manier aandacht voor vragen dan door een goede protestsong?
Playlist Spotify op de Vuist https://open.spotify.com/playlist/0wGrRcqojQmW9nDbhhQIrH
https://youtu.be/kbMqWXnpXcA
DOOR JEROEN DE BAAIJ 10 JULI 2018
Afgelopen maand brachten zangeres Beyoncé en rapper Jay-Z een videoclip uit bij het nummer Apeshit. De clip werd geheel opgenomen in het Louvre en toont het tweetal dansend en zingend tussen de kunstwerken. Het is een videoclip die aandacht vraagt voor de ‘witte kunstgeschiedenis’ en het slavernijverleden van Europa. Vensters zet de 16 kunstwerken uit de clip voor u op een rijtje!
Beyoncé en Jay-Z zijn sinds 2008 getrouwd en hebben samen 3 kinderen. Ondanks dat dit hip-hop koppel vaker samen heeft opgetreden, kwam het onverwacht dat ze dit jaar samen een heel album uitbrachten onder de naam ‘The Carters”. Door als zwarte artiesten een clip op te nemen in het pantheon van de witte Westerse kunstgeschiedenis, geven Beyoncé en Jay-Z een signaal af over de rassenongelijkheid binnen de kunst.
1. Mona Lisa – Leonardo da Vinci
De videoclip van Beyonce en Jay-Z begint voor de Mona Lisa. Vier jaar geleden maakte het duo een selfie voor de Mona Lisa die ze verspreidden via hun instagram account. Nu beginnen ze hun videoclip er. Ze kijken recht in de camera alsof ze zelf geportretteerd worden. Mona Lisa is misschien wel het meest invloedrijke witte portret ter wereld. Beyoncé en Jay-Z behoren tot de meest invloedrijke zwarte muzikanten van alle tijden. De twee laten zich in de clip afbeelden als twee zwarte mensen die ook zo’n beroemd portret verdienen.
2. De kroning van Napoleon – Jacques Louis David
In 1804 kroonde Napoleon zichzelf tot keizer en werd zijn vrouw Josephine keizerin. In de videoclip van Beyoncé zien we haar en andere dansers voor dit schilderij dansen. Beyoncé staat recht onder Josephine alsof zij degene is die door Napoleon gekroond wordt. Napoleon was een grote kolonisator en verdiende veel geld aan de exploitatie van zwarte slaven. Toen in een deel van het Franse rijk na opstanden de slavernij was afgeschaft, was het Napoleon die dit opnieuw invoerde. Beyoncé’s kroning door Napoleon wordt daardoor extra ironisch.
3. De gevleugelde overwinning van Samothrace
Dit marmeren beeld van Nike stond ooit op een heiligdom op het Griekse eiland Samothrace. Het beeld werd in de 19e eeuw teruggevonden en naar het Louvre gebracht. In de video wordt op de grote trappen voor het beeld gedanst. Maar er worden ook andere verwijzingen naar beeld gemaakt, door zwarte dansers met witte vleugels te laten zien. Griekse goden worden altijd wit afgebeeld. Maar is dit wel terecht?
4. Andrea Solario – Maagd met Groene Kussen
5. Rosso Fiorentino – Pietà
6. Kopie naar Lysippos – Hermes
Bovenstaande drie werken worden in de videoclip maar erg kort getoond. De meest duidelijke verwijzing is het beeld van Hermes, waarin je de Griekse god ziet knielen om zijn sandalen aan te trekken. Meteen erna zie je een groep mannen geknield op de grond zitten, wat refereert aan de recente protesten van de American Football spelers.
7. Grote Sfinx van Tanis
Een prominent beeld in de videoclip is de grote sfinx van Tanis. Het beeld werd gekocht uit een privécollectie rond 1825 en is ruim 4000 jaar oud. De Egyptische kunst wordt vaak meegerekend in de Westerse canon van de kunstgeschiedenis als voorloper van de Griekse en de Romeinse kunst. Beyoncé benadrukt in de clip juist dat Egypte in Afrika ligt en als zodanig ook een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van de Afrikaanse kunst. Tegelijk is dit beeld een Afrikaans kunstobject dat door Europeanen werd meegenomen en geclaimd voor hun eigen musea. Opnieuw een verwijzing naar de Europese overheersing van Afrika.
8. Venus van Milo
Afrodite (Venus) is de verpersoonlijking van het Westerse schoonheidsideaal. De Venus van Milo werd rond 1820 gevonden op het Griekse eiland Melos/Milo zonder armen, maar werd meteen omarmd als Griekse schoonheid. Beyonce staat in de clip voor het beeld met haar lichaam in dezelfde S-achtige vorm, alsof een zwart schoonheidsideaal naast een wit schoonheidsideaal wil zetten.
9. Madame Récamier – Jaques Louis David
Het portret dat Jaques Louis David maakte van Mme Récamier wordt in de videoclip nog eens subtiel nagebootst door de dansers. De dansers spelen niet de rijke Récamier, maar ze vormen met hun lichamen de vorm van de chaise longue waarop Récamier ligt. Opnieuw is dit een vrij directe verwijzing naar hoe zwarte mensen in de 18e en 19e eeuw werden gebruikt door blanken. Juist rijken zoals Mme Récamier werden rijker door de uitbuiting van zwarte mensen.
10. Théodore Géricault – de Bevelhebber te Paard
11. Paolo Veronese – de Bruiloft te Kana
12. Ary Scheffer – Paolo en Francesca
Opnieuw drie schilderijen die in de videoclip slechts kort en fragmentarisch in beeld zijn. Een schilderij van de Nederlandse schilder Ary Scheffer waarin de geheime liefde van Francesca en Paolo wordt afgebeeld die Dante beschrijft in zijn goddelijke komedie. Het beeld wordt daarna nagespeeld door een zwart paar, waarin de rol van de man en vrouw zijn omgedraaid. Ook wordt Veronese’s bruiloft te Kana getoond. Hierbij wordt ingezoomd op de zwarte jongens die als bedienden werken. Opnieuw een verwijzing naar de onderdrukking van zwarte mensen.
13. Raft van Medusa – Théodore Géricault
Géricault maakte dit schilderij na de scheepsramp met het Franse schip Méduse in 1816. 147 mensen zaten 13 dagen lang op een gammel vlot voordat ze gered konden worden. Uiteindelijk kwamen 15 mensen hierbij om het leven. Het is moeilijk om dit niet als een verwijzing te zien naar de huidige vluchtelingencrisis waarin dagelijkse vele Afrikanen op gammele bootjes stappen om de gevaarlijke oversteek naar Europa te wagen.
14. De Eed van de Horatii – Jacques Louis David
15. De Sabijnse Maagdenroof – Jacques Louis David
Opnieuw twee werken van Jacques Louis David, waarin broederschap en strijd worden benadrukt. De Horatii waren een drieling uit de vroege Romeinse geschiedenis die samen de strijden voor Rome. De Sabijnse maagdenroof toont hoe de Romeinen vrouwen stalen omdat ze vrijwel alleen mannen in de stad hadden. In de clip worden de schilderijen gecombineerd met beelden van protest. Handen worden in de lucht gestoken als verwijzing naar de Black Lives Matter beweging en daarna worden de wapens uit de schilderijen getoond. Zwarte mensen zullen strijden zoals de Romeinen dat deden.
16. Portret van een Zwarte Vrouw – Marie-Guillemine Benoist
Niet onverwacht speelt dit portret van een zwarte vrouw ook een prominente rol in de clip van Beyoncé en Jay-Z. Het schilderij werd gemaakt net na 1800 en toont een zwarte vrouw: eindelijk niet als onderworpene maar gewoon als geportretteerde. Het is een trotse vrouw die gezien mag worden en één van de weinige zwarte dames is in de geschiedenis van de Westerse kunst. Het schilderij kan gezien worden als het kleine lichtpuntje, het beetje hoop in de videoclip.
Naast de Amerikaanse en Britse artiesten die hierboven zijn genoemd, zijn er ook Nederlandse songwriters die protesteren tegen de gevestigde orde. Lucky Fonz III krijgt in zijn eentje met zijn gitaar de grootste zalen muisstil met zijn protestsong waarin hij de dialoog aan gaat met een bomterrorist die hij in de trein tegenkomt. Lucky geeft zijn mening, deelt zijn belangrijkste levenslessen, en reikt daarmee zijn hand uit naar de terrorist. Hij probeert hem ervan te overtuigen dat ze niet zoveel van elkaar verschillen, en dat ze elkaar niet als vijand moeten zien.
En als ik dan die trein opstap waar één of andere terrorist
Z’n rugtasje heeft volgedaan met een spijkerbom en een lont eraan
Dan hoop ik dat ik naast hem zit en zeg ik: wat is dat voor shit
Denk jij dat jij de enige bent zo afgewezen en miskend
En wie de fuck z’n schuld is dat? Toch niet de mensen in de stad?
De waarheid is een harde, vriend, je krijgt soms niet wat jij verdient
Nee, geen hemel nee geen hel, alleen een ingewikkeld spel
Met half tactiek en half geluk en nu denk jij ik maak het stuk
En ik snap je gevoel, ik begrijp je wel, ik geen hemel, jullie de hel
Liever eindigen met horror dan een horror zonder eind
Maar ik ben nu ergens achter en ook al is het een geheim
Ik ga het met je delen, want dit is het moment
Want wat heb je aan geheimen als je opgeblazen bent?
En weet je wat het is en beter luister je nu wel
Er zijn mooiere manieren om te spelen met het spel
Er zijn mazen in de wetten van cultuur en natuur
Er zijn bussen naar een ander leven ieder half uur
[…]
Dus laten we de trein uitgaan dan zingen we in koor
Allemaal hebben ze leugens verteld
Denk aan je cijfers en denk aan je geld
Ik heb m’n best gedaan, ik leek verdomme wel gestoord
Want wat heb ik eraan als ik opgeblazen word?
Leugens – Lucky Fonz III
Ik heb bijna geen woorden voor hoe mooi ik dit vind. Veel concreter, actueler en oprechter dan dit wordt het niet!
Lees hier de rest van deze waanzinnige lyrics.
Een cabaretier die met een gitaar om zijn nek de barricaden op gaat, een vertrouwd beeld in de jaren zestig en zeventig, is dat niet hopeloos ouderwets? Veertig jaar geleden probeerden Freek de Jonge en Bram Vermeulen met hun Bloed aan de paal-programma te voorkomen dat het Nederlands voetbalelftal deelnam aan het WK'78 in Argentinië. Maar waar zijn in de onzekere tijden van nu nog de protestliederen?
Het driedaagse programma Want er komen andere tijden in het Amsterdamse cabarettheater De Kleine Komedie stelt deze en andere vragen aan de orde. Cabaretiers, zangers en opiniemakers als Paul de Munnik, Jenny Arean en Theo Nijland buigen zich over het protestlied. Cabarethistoricus Jacques Klöters schetst de geschiedenis van het protestlied, er zijn columns van mediaondernemer Derk Sauer en schrijver Désanne van Brederode, maar vooral is er veel muziek.
Klassiekers van Bob Dylan en de Duitse protestzanger Wolf Biermann komen voorbij in een nieuw jasje, maar onder anderen De Munnik, Nijland en cabaretier Nathalie Baartman schreven ook nieuwe liedjes.
'We hopen dat het publiek lekker bevlogen en strijdbaar de zaal uit komt. Dat je denkt: engagement is zo gek nog niet', zegt zanger en componist Theo Nijland, die samen met Kleine Komedie-directeur Vivienne Ypma het initiatief nam tot de reeks voorstellingen. Ypma: 'Het idee ontstond kort na de verkiezing van Donald Trump, met onze eigen Tweede Kamerverkiezingen nog voor de boeg. Wij dachten: nu onze vertrouwde waarden worden aangetast, is het spannend te kijken hoe cabaretiers en liedjesschrijvers daarop reageren.'
Nijland (63) en Ypma (58) benadrukken dat hun programma geen oproep aan cabaretiers is weer ouderwets protestliedjes te gaan schrijven. Nijland: 'Het is ook geen aanklacht. Ik weet dat veel jonge theatermakers zich juist heel bewust bezighouden met thema's als milieu en klimaatverandering.'
'Onze avond is meer bedoeld als onderzoek: hoe was het vroeger en wat hebben we nu?', zegt Ypma. 'Klassieke protestliederen, waarmee de energie binnen de eigen groep wordt gebundeld met een politiek doel, worden niet meer gemaakt in de kleinkunst. Maar er zijn wel veel cabaretiers die maatschappelijk geëngageerd theater maken. Alleen is de vorm veranderd. Engagement is nu meer beschouwend en ironisch geworden, de cultuur heeft zich daarin ontwikkeld. Een zanger zingt niet meer letterlijk 'Je mag niet slaan', maar vertelt over een man die geslagen wordt. De luisteraar mag daar zijn moraal uit halen.'
'Ik vind dat ik altijd geëngageerd ben in mijn liedjes, maar wel op mijn eigen, bespiegelende manier', zegt Nijland. 'Het voelt niet als proteststem, maar zet hopelijk wel aan tot nadenken. In mijn lied Laat mij even gelukkig zijn, snijd ik het dilemma 'helpen of niet?' aan. Als een Syrische familie voor mijn deur staat, laat ik ze dan binnen of zeg ik 'Sorry, ik ben te druk, ik moet nog allemaal muziek componeren'?'
Want er komen andere tijden past in het profiel van De Kleine Komedie als theater voor cabaret met inhoud. Directeur Ypma: 'Veel cabaret is puur amusement. Prima, maar daarvoor zijn wij niet het beste podium. Als ik het hele cabaretaanbod overzie, is André Manuel duidelijk een maatschappijkritische cabaretier. Maar Sanne Wallis de Vries, Daniël Arends en Patrick Laureij zijn goede voorbeelden van cabaretiers die dat minder direct benoemen, terwijl ze wel inhoudelijk en geëngageerd zijn. Het gaat ook om geloofwaardigheid. Er zijn cabaretiers van wie ik denk: je zingt nu een maatschappijkritisch liedje over vluchtelingen omdat je denkt dat dat nu hoort, maar het komt niet uit je hart.'
Want er komen andere tijden, regie Eva Bauknecht, van 27 t/m 29/9 in De Kleine Komedie in Amsterdam.
De voorstelling is vernoemd naar het oerprotestlied van Bob Dylan, The Times They Are a-Changin' uit 1964. Dylans tekst over een nieuwe generatie die strijdt voor verandering, werd het protestlied van de Amerikaanse hippie- en burgerrechtenbeweging. In De Kleine Komedie wordt het lied, in de Nederlandse vertaling van Lennaert Nijgh, gezongen door de voltallige ploeg deelnemende artiesten.
De voorstelling is vernoemd naar het oerprotestlied van Bob Dylan, The Times They Are a-Changin' uit 1964. Dylans tekst over een nieuwe generatie die strijdt voor verandering, werd het protestlied van de Amerikaanse hippie- en burgerrechtenbeweging. In De Kleine Komedie wordt het lied, in de Nederlandse vertaling van Lennaert Nijgh, gezongen door de voltallige ploeg deelnemende artiesten.