In de Republiek was de protestantse kerk de ‘bevoorrechte kerk’. Protestantse dominees werden betaald door de overheid en alleen calvinisten konden burgemeester of bestuursambtenaar worden. Toch was de Republiek voor die tijd tolerant tegenover andere geloven. In Frankrijk en Spanje werden protestanten en joden vervolgd en gedood.
In de Republiek ontstond veel belangstelling voor de verre landen en andere culturen die dankzij de VOC en de WIC bereikbaar waren. Veel mannen maakten verre reizen en kwamen met verhalen terug. Met de zeereizen gingen kunstenaars, biologen en aardrijkskundigen mee om de bijzondere natuur en de mensen en hun gebruiken te onderzoeken en te schetsen.
De joodse denker Spinoza durfde te schrijven dat de Bijbel mensenwerk is en niet door God is bedacht. In een tijd dat vrijwel alle mensen in God geloofden en de Bijbel letterlijk voor de waarheid hielden, was dat gedurfd. God is geen persoon, verkondigde hij, maar het goddelijke zit in elk stukje natuur.Spinoza’s idee over de rol van het verstand in plaats van het geloof bij het onderzoeken en begrijpen van de schepping noemen we rationalisme. Hij was hiermee de voorman en denker van de wetenschappelijke revolutie die in de Gouden Eeuw losbarstte.
Rationalisme: proberen de wereld te begrijpen vanuit het verstand en niet vanuit het geloof.
Wetenschappelijke revolutie: Snelle ontwikkeling in West-Europa op het gebied van uitvindingen en wetenschap.