De lijst van vrouwen in verzet

Lijst van Vrouwen in verzet

Het NHA is sinds voorjaar 2020 bezig met het onderzoek naar Noord-Hollandse verzetsvrouwen. Het onderzoek begon met een simpele vraag: hoeveel vrouwen waren er nou eigenlijk die verzet hebben gepleegd?

Al vanaf het begin bleek dit geen makkelijk te beantwoorden vraag te zijn. Om te beginnen is ‘het verzet’ geen eenduidig begrip, en zijn er geen oprichtingsakten, notulen, ledenlijsten of andere handige bronnen beschikbaar. Omdat geheimhouding een essentieel onderdeel van het verzet was, is veel informatie hierover alleen beschikbaar gekomen door naoorlogse mondelinge overdracht. Ook de definitie van ‘verzet’ en wanneer iemand daartoe mag worden gerekend is lang onderwerp van discussie geweest. Wat steeds weer naar voren kwam, is dat deze definities vaak terughoudend waren en geformuleerd werden door mannen in gezaghebbende posities. De focus lag hier vaak op verzet uit militair oogpunt, en minder op het humanitaire aspect.

Wat ook meespeelde is dat veel mensen in het verzet hun eigen rol klein maakten. Veel mensen die in verzet gingen vonden dit vanzelfsprekend en wilden daar ook geen erkenning of medaille voor.

Daarom heeft het opstellen van deze lijst veel tijd gekost. Systematisch zijn bronnen doorzocht en bevraagd en konden namen van vrouwen uit Noord-Holland aan de lijst worden toegevoegd als bleek dat deze betrokken waren bij het verzet. Van het aanplakken van biljetten tot het verzorgen van onderduikers en van hulp bij overvallen tot plegen van aanslagen. Hierbij is gekozen voor een brede definitie van verzet waarbij afgegaan werd op de betrouwbaarheid van de bron.

Er is expliciet voor gekozen om voorbij te gaan aan de moraliserende en afbakenende vraag: ‘zat je wel echt in het verzet?’ Nu de discussie niet alleen meer gaat over of je ‘goed’ of ‘fout’ was in de oorlog is er meer ruimte voor nuance en is het mogelijk om een beter beeld te krijgen van het brede spectrum van verzet.

Natuurlijk blijven er altijd grensgevallen, maar ondertussen zijn claims en verhalen goed te verifiëren zijn, omdat steeds meer informatie over deze periode openbaar beschikbaar wordt.

De lijst

De volledige lijst met verzetsvrouwen, hun biografische gegevens en een korte omschrijving is hier te vinden.

Disclaimer

Categorieën

Onderduikers hebben regelen van woon- en slaapplekken voor onderduikers en valse papieren; Joods, verzet, kinderen en volwassenen
Hulp aan onderduikers Hulp aan onderduikers; onderduikadressen, valse persoonsbewijzen, etc
Koerierswerk Transport materiaal en koerierswerk (vervoeren van middelen als wapens, bonnen, apparatuur en informatie)
Coördinerende rol Coördinatie verzet (plannen, huis bieden, etc)
Leiderschapspositie Aansturende rol in een verzetsgroep
Illegale pers (productie) Productie van pamfletten en kranten
Illegale pers (verspreiding) Verspreiden van pamfletten en kranten
Bonnenverspreiding Achterhouden en verspreiden van bonnen en levensmiddelen aan onderduikers en verzet
Administratief werk Administratief werk
Spionage Spionage en vastlegging (foto’s maken, rapporten uitbrengen, contact met Russen)
Vervalsing Vervalsen van persoonsbewijzen, bonnen en andere documentatie
Gewapend verzet Aanslagen, liquidaties, sabotage
Huis als opslagplek Bood huis aan voor spullen van verzet
Coderen Coderen, telegraferen, radio bedienen (bij telefooncentrales werkten natuurlijk ook veel vrouwen)
Pilotenhulp Vervoeren geallieerde piloten
Verpleging/verzorging Hulp aan ondergedoken gewonden en zieken
Smokkelen Joodse Kinderen Smokkelen van Joodse kinderen en/of deze elders veilig onderbrengen

 

De rol van verzetsvrouwen bleef na de Tweede Wereldoorlog onderbelicht.

Het Noord-Hollands Archief geeft hun in een tentoonstelling vanaf maandag een gezicht. ‘Verzetsvrouwen cijferden zichzelf weg. Ze zeiden: ik hielp maar.’

TROUW Floris Akkerman29 november 2021, 12:31

De blik in de kapel gaat automatisch omhoog. Portretfoto’s van 135 vrouwen uit het oorlogsverzet zijn op de veertiende-eeuwse gewelfde stenen ondergrond van de Haarlemse Janskerk aangebracht. Een deel in zwart-wit, een deel gekleurd. Annie Fels-Averink in een groene jurk met paarse, rode en gele bloemetjes, de Joodse Roos Kars-de Leeuw stoer in een bruine jas, Mieke Mees met het goudblonde haar krullend naar achteren.

Hannie Schaft staat er ook tussen, met haar rode haar. Ze is de bekendste Nederlandse vrouwelijke verzetsheld van de Tweede Wereldoorlog. Maar er zaten meer vrouwen in het verzet die bijvoorbeeld koerier waren, aanslagen pleegden of Joden hielpen. Averink stuurde de verzetsgroep van Schaft aan. De Joodse kinderverzorgster Sieny Cohen-Kattenburg smokkelde Joodse kinderen weg uit een crèche. Tiny Boosman-van Delft deed verzetswerk en zorgde tegelijkertijd voor haar vier kinderen.

Foto's brengen vrouwen tot leven

Ze bleven onbekend totdat projectleider Mart van de Wiel en zijn collega’s in hun levens doken en hun een gezicht geven op de tentoonstelling De vele gezichten van vrouwen in het verzet, vanaf maandag permanent te zien in het publiekscentrum van het Noord-Hollands Archief dat is gevestigd in de Janskerk. De onderzoekers identificeerden ruim 1200 Noord-Hollandse verzetsvrouwen en tekenden hun verhalen op. Die zullen later ook nog in een boek verschijnen.

De voor de tentoonstelling van kleur voorziene portretfoto’s brengen de vrouwen tot leven. Van de Wiel kreeg de foto’s via musea, archieven en familieleden. Hij vroeg naar de huidtint en de kleuren van de ogen en het haar. De dochter van Averink kende de jurk nog van haar moeder. De vrouwen zien er soms uit als filmsterren. Want een portretfoto laten maken in de jaren dertig, veertig was iets bijzonders. Daarvoor trokken de vrouwen hun mooiste kleren aan en deden ze hun haar goed.

Na de oorlog kregen de vrouwen niet de waardering die ze verdienden. Mannen, dat waren dé verzetshelden. Maar het verzet was een brede volksbeweging, met 30 tot 40 procent vrouwen, vertelt Van de Wiel (33). Een foto van een herstellingskamp in Denemarken vlak na de oorlog toont 203 verzetsmensen, onder wie 78 vrouwen, 38 procent. Voor Van de Wiel een anekdotisch bewijs dat vrouwen alom vertegenwoordigd waren in het verzet.

‘De vrouwen leefden constant in de stress’

Hun rol bleef onderbelicht. Dat had verschillende oorzaken, zegt Van de Wiel. In het communistische oorlogsverzet zaten ook vrouwen, zoals Averink. Maar niet iedereen zat er na de oorlog op te wachten dat de communisten iets ‘goeds’ konden claimen. Daarom werd hun rol verminderd. Daarnaast maakten verzetsvrouwen zichzelf kleiner en werden ze kleiner gemaakt door mannen die op de voorgrond traden. Vrouwen liepen niet te koop met hun verzetsdaden. “Ze cijferden zichzelf weg. Ze zeiden: ik hielp maar.”

Het draaide na de oorlog ook om het begrip verzet. Was dat humanitair? Voor mensen die tijdens de oorlog in nood waren? Of ging dat alleen om het gewapende verzet dat zou hebben bijgedragen aan de bevrijding van Nederland? Na de oorlog werd gekeken naar wat een rol speelde bij de bevrijding van Nederland. Dan ging het om gewapend verzet, waar mannen zich mee bezighielden. Maar het redden van mensen is een stuk belangrijker geworden in de geschiedschrijving, zegt Van de Wiel, en daar zaten heel veel vrouwen bij.

Want wie moesten voor de onderduikers zorgen? Dat waren de vrouwen. Zij zaten de hele dag met hen thuis, regelden bonnen, kookten, deden de was en moesten op hun hoede zijn voor de nazi’s die konden binnenvallen. “De vrouwen leefden constant in de stress.”

Dit was niet hun enige rol. Van de Wiel noemt vrouwen cruciaal voor de infrastructuur van het verzet. Zij brachten met hun koerierswerk berichten en spullen rond. Ze gingen zonder verdenking over straat. Want de Duitsers verwachtten geen verzetsdaden van vrouwen. In het conservatieve nazi-denkbeeld waren vrouwen huismoeder en onschuldig. Al stelden de Duitsers hun beeld later bij. En liepen de vrouwen wel degelijk risico’s.

Vrouwen hadden een ijzersterk wapen. Met hun charmes, zoals als flirten en glimlachen, misleidden ze de Duitsers. Averink fietste een keer na spertijd met een tas vol granaten van Zandvoort naar Haarlem, vertelde haar schoonzoon aan Van de Wiel. Ze stuitte op een Duitse patrouille. Foute boel. Maar ze lachte, zwaaide en reed ongemoeid door.

Mieke Spoorenberg Beeld Mieke Spoorenberg

Mieke Spoorenberg (21 december 1922 - 7 september 2006)

Haar commandant omschrijft Spoorenberg als ‘een heldin van het stille verborgen werk’. Als koerierster brengt ze cruciale berichten rond in West-Friesland. Ze onderhoudt het contact tussen commandoposten en vervoert zendapparatuur en andere spullen. Een gedreven vrouw die in de Hongerwinter over de lege West-Friese vlakte op een gammele fiets en met een lege maag van West-Friesland naar Amsterdam rijdt.

Wilma Schuhmacher Beeld Wilma Schuhmacher

Wilma Schuhmacher (25 februari 1927)

Haar alleenstaande moeder vraagt aan haar enige dochter of ze wil meedoen in het verzet. Ze beseft dat ze hiermee het leven van haar dochter op het spel zet. Schumacher wordt koerierster en vervoert in Amsterdam stenguns, illegale kranten, geld en bonkaarten. Ze weet dat ze bepaalde delen van de stad moet vermijden om aan de Duitsers te ontkomen. Via achterafstraatjes bereikt Schumacher haar bestemming.

Gisela Söhnlein Beeld Gisela Söhnlein

Gisela Söhnlein (3 oktober 1921 - 16 november 2021)

Ze smokkelt Joodse kinderen naar andere plekken van het land om hen te verbergen. Na een mislukte aanslag en verraad belandt Söhnlein in Ravensbrück, een concentratiekamp voor vrouwen. Om de moed erin te houden zingt ze samen met hartsvriendin Hetty Voûte voor henzelf en de andere vrouwen liedjes.