De fuga is een meerstemmige polyfone compositievorm. Dat wil zeggen dat de stemmen allemaal even belangrijk zijn. Er is dus niet zoiets als een melodie-met-begeleiding.
De fuga is aan strenge regels gebonden en bestaat gewoonlijk uit drie componenten: Expositie - Doorwerking - Slot.
Het Thema
Een thema in een Fuga is de basis melodie waarop het wordt gebaseerd. Deze melodielijn zal later terugkomen in de andere stemmen.
De Expositie
Hier zetten de stemmen na elkaar in met hetzelfde thema, precies zoals het in canon zingen van Vader Jacob. De inzetten kunnen gescheiden zijn door tussenspelen, die ook wel divertimenti worden genoemd. Het thema (de Dux) zet éénstemmig in en wordt beantwoord door een tweede stem (de Comes)
De Doorwerking
In dit gedeelte speelt de componist allerlei spelletjes met het materiaal wat hij in de expositie heeft laten horen. Zo kan hij het thema achterstevoren laten horen (“kreeftengang”), twee keer zo snel (“verkleining”) of twee keer zo langzaam (“vergroting”). Ook meer inventieve spelletjes worden wel gespeeld. Bijvoorbeeld een nieuw thema, wat bij nadere bestudering het originele thema blijkt te zijn, waarvan alle intervallen omgekeerd zijn. In feite is er geen beperking aan de mogelijkheden voor de componist om zich eens flink artistiek uit te leven in dit gedeelte van de fuga.
Ook een stretto is vaak onderdeel van de fuga, vaak tegen het eind van het stuk. In een stretto laat de componist het thema weer in canonvorm verschijnen.
Het Slot
Het slot wordt vaak opgebouwd rondom een orgelpunt. Een orgelpunt is een zeer lange toon die dwars door de stemmen heen klinkt. Vaak ligt het orgelpunt in de basstem. Boven het orgelpunt stuwen de andere stemmen naar het slot.
Een fuga is dus een ingewikkelde compositievorm, waarbij de stemmen onafhankelijk van elkaar bewegen. Of dat al niet ingewikkeld genoeg is bestaan er ook nog dubbelfuga’s, tripelfuga’s en zelfs quadrupelfuga’s. Dat zijn fuga’s die gebouwd zijn op respectievelijk twee, drie en vier thema’s.
What is a Fugue? https://www.youtube.com/watch?v=vAFETgpt9PA
How to write counterpoint? https://www.youtube.com/watch?v=MdRLQlekbd8
Contrapunt is de kunst van het combineren van verschillende melodische lijnen.
Contrapunt is een compositietechniek voor meerstemmige muziek, met vuistregels voor het combineren van verschillende melodische lijnen of 'stemmen'. Deze regels werden gangbaar in de renaissance en zijn steeds verder uitgebreid tot aan 1750. Johann Sebastian Bach is een van de beroemdste 'meesters' in het contrapunt.
Volgens het contrapunt moeten de individuele stemmen een volwaardige melodie hebben en soepel verlopen. Maar ook de samenklank van de verschillende stemmen moet goed zijn. In de loop der geschiedenis zijn de regels voor het schrijven van contrapunt voortdurend bijgesteld. Soms lag de nadruk op de verticale (harmonische) structuur en dan weer op de horizontale (melodische) beweging.
Contrapunt is een samenvoeging van het Latijnse contra, ‘tegen’ en punctum‘punt’. Het oorspronkelijke punctus contra punctum betekent dus ‘punt tegen punt’ ofwel 'noot tegen noot'.
Die uitdrukking duikt voor het eerst op in een tractaat van Petrus dictus Palma Ociosa uit 1336. De praktijk van het gelijktijdig laten klinken van meerdere melodische lijnen was echter al eeuwenlang gangbaar.
In geschriften uit de negende eeuw wordt meerstemmigheid aangeduid als organum: de tegenstem ‘schaduwde’ een melodie op een vaste toonsafstand (bijvoorbeeld een kwint). Voorbeelden uit de elfde en twaalfde eeuw laten al een grotere melodische onafhankelijkheid van de tegenstemmen zien. De stemmen maken dan ook tegenbewegingen en zijn ritmische zelfstandiger.
Door al deze vrijheden ontstaan er in de meerstemmige muziek steeds meer verschillende soorten samenklanken, en zien theoretici zich genoodzaakt meer regels op te stellen voor het gebruik hiervan. De periode 1650-1750 kan wel de ‘Gouden Eeuw van het Contrapunt’ worden genoemd, met een absoluut hoogtepunt in het werk van Bach. Geen enkele contrapuntische techniek (zoals imitatie, fuga, canon) kende voor hem nog geheimen.
De regels van contrapunt verschillen per periode, en ook het ritme van de verschillende stemmen heeft invloed op wat wel en niet mag. Grofweg moeten de verschillende melodieën aan de volgende regels voldoen:
De samenklank moet ook aan regels voldoen: