Je voelt de kou buiten. Ziet de prachtige kleuren van een schilderij. Proeft de intens zoete smaak van chocola. Geniet van de aanraking van je geliefde. Dankzij onze zintuigen zijn we verbonden met de wereld om ons heen. Dat is zo vanzelfsprekend dat we er meestal niet over nadenken. Tenminste: zolang onze zintuigen hun werk goed doen. Maar hoe doen ze dat eigenlijk? En wat als ze ons in de steek laten? De experts van het Maastricht UMC+ geven uitleg.
Ons lichaam zou je je kunnen voorstellen als een grote machine die wordt aangestuurd vanuit de hersenen. Daar wordt alles geregeld wat er in ons lichaam moet gebeuren en wat ons lichaam moet doen. Om goed te kunnen functioneren heeft dit centrale regelcentrum natuurlijk wel informatie nodig.
Een groot deel van die benodigde informatie komt van onze zintuigen: organen die prikkels – het overvloedig gebruik van penetrante deo door je puberzoon, de fraaie zonsondergang, het rode pepertje in de curry – opvangen en omzetten in elektrische signalen die via zenuwen naar de hersenen worden doorgeseind. Als die signalen doordringen tot ons bewustzijn is een waarneming geboren.
Zintuigen vormen een brug tussen ons en onze omgeving. We kunnen in contact komen met andere mensen, reageren op wat er om ons heen gebeurt, ons aanpassen aan omstandigheden. Soms is een waarneming genoeg ('ha, lekker warm') om contact met de buitenwereld tot stand te brengen.
Maar zintuigen beschermen ons ook tegen potentieel gevaarlijke situaties in die buitenwereld: door middel van reflexen reageren we snel op wat ons bedreigt. Als je een glas kokendheet water pakt, laat je dat vaak al los voordat je bewust 'au, dat is heet!' hebt gedacht. In zo'n geval is er door de zintuigen pijlsnel een signaal gestuurd naar het ruggenmerg, waarvandaan automatisch een 'terugtrek-reflex’ in werking wordt gezet, nog voordat de prikkel de hersens bereikt.
De klassieke zintuigen, zoals ooit door Aristoteles beschreven, zijn de vijf zintuigen waarmee we bewuste waarnemingen kunnen doen. Dus: horen, zien, ruiken, proeven en voelen. Maar er zijn ook belangrijke waarnemingen waarvan je je niet bewust bent. Veel wetenschappers hanteren daarom nu liever een andere, bredere indeling.
Zien, horen, ruiken en proeven worden de speciale zintuigen genoemd. Voelen wordt onderverdeeld in een reeks aparte zintuigen die vooral in de huid liggen en samen de zogeheten somatische zintuigen vormen: tastzin, vibratiezin, temperatuurzin en pijnzin. Het zijn allemaal bewuste waarnemingen – geuren, smaken, gevoelsprikkels – die rechtstreeks contact vereisen met de huid of slijmvliezen.
Daarnaast worden tegenwoordig ook zintuigen onderscheiden waarvan de prikkels ons onbewust bereiken vanuit het lichaam zelf, via onze spieren, pezen en gewrichten: evenwichtszin en proprioceptie(zelfwaarneming). Deze zintuigen zorgen ervoor dat onze lichaamshouding in stand blijft en dat je je bewust bent van de positie van je lichaam of een bepaald lichaamsdeel.
Hoe belangrijk de zintuigen zijn, merk je pas als er een zijn werk niet meer goed uitvoert. Gelukkig valt daar in veel gevallen steeds vaker iets aan te doen. Voor de goede orde: voor het bestaan van het befaamde 'zesde zintuig', dat verantwoordelijk zou zijn voor zaken als telepathie is nog nooit wetenschappelijk bewijs geleverd…
Als de zintuigelijke prikkels de hersenen niet of onvoldoende bereiken, kan er geen of minder waarneming plaatsvinden. In dat geval probeert ons slimme brein vaak de werking van het uitvallende zintuig te compenseren.
Het hersendeel dat de prikkels van de zintuigen ontvangt, de thalamus, is in vijf delen verdeeld, dus voor elk klassiek zintuig is er een stukje. Als bijvoorbeeld de oogzenuwen geen prikkels meer doorgeven aan 'hun' deel van de hersenen, laten de hersenen na verloop van tijd dat onbenutte deel prikkels ontvangen van andere zintuigen. Daardoor zal iemand die blind is beter kunnen horen of voelen dan iemand van wie alle zintuigen goed functioneren.