Uitwerking

Detente en Ostpolitik

De knieval van Willy Brandt voor het
Auschwitzmonument in Polen kan worden
gezien als symbool van de Ostpolitik van
Duitsland. Voor deze vredespolitiek ontving
Brandt een jaar later de Nobelprijs voor de
vrede.

Tijdens de regering van Adenauer (BRD) was een patstelling ontstaan: De BRD weigerde de DDR als staat te erkennen en de DDR werd in haar buitenlandbeleid gestuurd door de Sovjet-Unie. Er leek weinig kans op hereniging.
Dit veranderde toen na verkiezingen in de BRD een nieuwe regering aantrad onder leiding van Willy Brandt, een sociaaldemocraat en voormalig verzetsman met een moderne uitstraling, die jarenlang een populaire burgemeester van West-Berlijn was geweest.
Brandt begon met zijn Ostpolitik  toenadering te zoeken tot de landen achter het IJzeren Gordijn en ook met de DDR, die ook door een nieuwe politicus werd geleid: Honecker. Het  doel van de Ostpolitik was de gevolgen van de Duitse deling te verzachten en aan te sturen op meer vreedzame relaties. Daarbij hoorde wederzijdse erkenning van de naoorlogse grenzen. In 1972 werd dit doel bereikt. De BRD en de DDR erkenden elkaar als gelijkwaardige staten. In ruil voor financiële steun die de failliete economie van de DDR maar al te goed kon gebruiken, werd de toegang tot de DDR versoepeld en konden familieleden van beide kanten elkaar bezoeken.

Brandt zocht ook toenadering tot de Sovjet-Unie, omdat die de sleutel tot veranderingen in handen had. De Ostpolitik kwam ook in een tijd waarin de Koude Oorlog wat minder grimmig werd door geleidelijke verbetering van de relaties tussen de wereldleiders: de tijd van de Detente (ontspanning). Oost en west onderhandelden met succes over vermindering van het aantal kernwapens.
Willy Brandt maakte veel indruk met zijn pogingen het beeld van Duitsland te verbeteren in de ogen van de buurlanden, die Hitler nog niet waren vergeten. Veel indruk maakte zijn optreden tijdens een bezoek aan Polen, waar hij spijt betuigde voor de nazi-misdaden door te knielen voor het Auschwitz-monument.

Aan de andere kant moest Brandt ook zijn best doen om de westerse bondgenoten te overtuigen dat hij niet teveel opschoof naar het oosten en een betrouwbare partner bleef in de westerse organisaties zoals de NAVO en de EEG. Daarom deed de regering-Brandt ook veel om de Europese eenwording verder te helpen. Tenslotte bleef er een groot verschil in benadering tussen Oost- en West-Duitsland: de BRD bleef streven naar hereniging, maar de regering van Honecker van de DDR zag de scheiding tussen beide staten als definitief.

Het einde van de Breznjevdoctrine

De Sovjet-Unie stemde in met de toenadering tussen oost en west, maar de nieuwe leider Breznjev hield wel vast aan een streng beleid om de satellietstaten aan de teugel te houden. Er kon geen sprake zijn van meer politieke vrijheid voor de burgers in de landen achter het IJzeren Gordijn. Elke poging om de macht van de communistische partij te breken door opstanden of verzet werd beantwoord met ingrijpen door de Sovjet-legers: dat was de kern van de zogenaamde Breznjew-doctrine. Het IJzeren Gordijn bleef recht overeind.

Intussen raakten de economische ontwikkelingen in de Sovjet-Unie steeds verder op achterstand van het westen. Dit leidde tot toenemende onrust binnen de almachtige communistische partij. De toekomst van de Sovjet-Unie als wereldmacht stond op het spel. Uiteindelijk kwam er een nieuwe leider die serieus werk wilde maken van ingrijpende hervormingen, met het doel de Sovjet-Unie communistisch te houden maar toch vooruitgang te brengen door geleidelijk de failliete planeconomie te versoepelen. Deze nieuwe leider was Gorbatsjov. De wereld keek ademloos toe hoe hij de verstarde principes van het Breznjew-tijdperk  in de uitverkoop zette. Zijn binnenlandse politiek werd bekend door twee begrippen: glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming). Burgers kregen meer vrijheid van meningsuiting en werden gestimuleerd om verbeteringen te brengen, ook als die afweken van de communistische leer. Tegelijkertijd werden de teugels binnen het Warschaupact meer en meer losgelaten. De satellietstaten kregen meer vrijheid om een eigen koers te varen, maar hoefden dus ook niet meer te rekenen op steun van het Sovjet-leger om hun regering in het zadel te houden. Het einde van de Breznjew-doctrine was een feit. In steeds meer Oostbloklanden werden de grenzen geopend en kwam er meer politieke vrijheid.

De Val van de Muur

Bundesarchiv, B 145 Bild-F088809-0038 /
Thurn,Joachim F. / CC BY-SA 3.0 de

Het DDR-regime kon zijn burgers in
bedwang houden dankzij de steun van de
Sovjet-Unie door de Breznjew-doctrine.
Op deze graffiti-schildering op de Muur
werd de spot gedreven met deze hechte
relatie tussen Breznjew en Honecker.

De ommezwaai in de Sovjet-Unie betekende ook het begin van het einde van de greep van DDR-leider Honecker op de DDR-burgers die snakten naar meer vrijheid en… hereniging met het westen. Honecker verzette zich fel tegen deze nieuwe vrijheid, maar tevergeefs. Toen in veel Oost-Europese landen de politieke vrijheid groter werd en de grenzen met het westen opengingen, ontstond er ook een nieuwe route naar de vrijheid voor Oost-Duitsers die naar het westen wilden vluchten. De Muur kon worden omzeild. Het aantal vluchtelingen steeg naar recordhoogte.

In de DDR zagen de burgers op de West-Duitse televisiezenders de nieuwe ontwikkelingen en hun hoop op vrijheid en hereniging groeide. Er ontstond een protestbeweging die steeds openlijker in verzet kwam. Tijdens een feestelijk bedoeld bezoek van Gorbatsjov aan de 40-jarige DDR voerden de demonstranten borden mee met de leuze: “Wir sind das Volk”. Daarmee gaven de demonstranten duidelijk aan dat zij de communistische partij niet langer erkenden als vertegenwoordiger van het volk. Deze demonstraties werden met geweld neergeslagen. Maar ook Gorbatsjov zelf maakte duidelijk dat Honecker geen steun van de Sovjet-troepen hoefde te verwachten om aan de regering te blijven, en dat hij zich beter kon aanpassen aan de nieuwe situatie: “Wie te laat komt, wordt gestraft door het leven”. Honecker begreep dat zijn dagen als regeringsleider waren geteld. Hij trad af en zijn opvolger begon overleg met de protestbeweging. Maar de Oost-Duitse burgers namen geen genoegen met kleine aanpassingen. In demonstraties werd de leus “Wir sind das Volk” vervangen door: “Wir sind ein Volk”. Zo maakten de demonstranten duidelijk dat ze niets minder eisten dan hereniging van de beide Duitslanden. Het was de DDR-regering ook na 40 jaar niet gelukt de wil tot hereniging bij de Oost-Duitse bevolking te onderdrukken.

Op 9 november 1989 leidden de stormachtige ontwikkelingen ertoe dat de toegangen in de Muur naar West-Berlijn werden geopend. Tijdens een televisie-uitzending ontstond onduidelijkheid over regeringsplannen om gemakkelijker visa voor de BRD te verstrekken. Al snel werd rondverteld dat de toegangen in de Muur zouden worden geopend en duizenden Duitsers stroomden toe van beide kanten van de Muur. De grenswachten konden de menigte niet tegenhouden en openden nu inderdaad de toegangen. Rond en op de Muur ontstond een spontaan volksfeest. Via de televisie was de wereld getuige van een historisch moment, dat werd gezien als het einde van de Koude Oorlog. Berlijn was weer eens het middelpunt van de geschiedenis.

Duitsland leidt Europa

De West-Duitse regeringsleider Kohl maakte snel en handig gebruik van de nieuwe situatie. Dat moest ook wel, want de val van de Muur leidde aanvankelijk tot een steeds grotere stroom vluchtelingen uit de DDR die alsnog de keuze maakten voor een beter leven in het vrije westen en de vluchtelingenkampen raakten overvol. In heel 1989 ontvluchtten maar liefst 350.000 DDR-burgers hun land, dat was 2% van de bevolking. Kohl kwam nog in dezelfde maand van de Mauerfall met een 10-puntenplan om de Duitslanden te herenigen en wist hiervoor binnen korte tijd steun te krijgen in eigen land, maar ook internationaal. De belangrijkste hobbel hierbij was de angst van West-Europese landen, Frankrijk voorop, dat er opnieuw oorlogsdreiging zou kunnen ontstaan door een groot verenigd Duitsland. Maar de BRD beloofde dat een herenigd Duitsland zich zou blijven verbinden aan de NAVO en ook een sterke rol wilde spelen in het uitbouwen van de Europese Gemeenschap, bijvoorbeeld door invoering van de euro.
Bij dit alles speelde het geld van de rijke BRD een grote rol. De BRD beloofde uitgebreide financiële steun voor Oost-Duitsland op voorwaarde van vrije verkiezingen en economische hervormingen. Ook de Sovjet-Unie stemde in met de hereniging na beloften van financiële steun uit Duitsland.

Bij het overlijden van Helmut Kohl in 2017
maakte Martin Sutovec deze tekening van
de bondskanselier die na de val van de
Muur Duitsland verenigde en tot leider
van de EU maakte.

In 1990 kwam zo sneller dan iedereen had kunnen denken de hereniging tot stand, met Berlijn als de nieuwe hoofdstad.
Na de vliegende start van de Wende verliep de hereniging  moeizamer dan de enthousiaste Duitsers hadden gehoopt. Het was nog niet zo gemakkelijk om de DDR en de BRD te integreren. De Oost-Duitsers voelden zich overvallen door het kapitalistische systeem waarin weinig overbleef van de eigen manier van leven. Het sociale vangnet van de staat verdween en de burgers moesten zich aanpassen aan een maatschappij vol concurrentie waarin iedereen in de eerste plaats voor zichzelf moet opkomen. Oost-Duitse Marken konden één op één voor West-Duitse worden omgeruild waardoor Oost-Duitse producten meteen te duur werden voor de export. De totaal verouderde economie van de DDR stortte volledig in en West-Duitse bedrijven overspoelden Oost-Duitsland. Veel bewoners voelden zich tweederangsburgers en verlangden zelfs terug naar de tijd dat de almachtige staat hen beheerste maar ook ondersteunde en de sociale verschillen kleiner waren. “Ossies” en “Wessies” konden minder gemakkelijk samenleven dan het leek tijdens de feestvreugde bij de val van de Muur. De hereniging betekende ook een zware belasting voor de Duitse economie.

De invoering van de euro werd een feit dankzij de nauwe samenwerking van Duitsland met  de partners binnen het verenigde Europa. Door Duitslands grote economische kracht kreeg  het al snel een leidende positie binnen de EU. Maar nieuwe ontwikkelingen in de wereld brengen deze positie inmiddels in gevaar. Onder de regering-Merkel werden de grenzen van Duitsland ruimhartig opengesteld voor internationale vluchtelingen. Maar de groeiende weerstand in heel Europa tegen de macht van de EU en het vluchtelingenbeleid vormen een grote uitdaging voor het sterke verenigde Duitsland van onze dagen.