Thema 3: Exogene krachten

In de atmosfeer en op het aardoppervlak vormen exogene krachten het landschap. Veel van die krachten worden veroorzaakt door het weer (en het klimaat). Daarnaast speelt de mens een steeds grotere rol in het vaker voorkomen van bepaalde natuurrampen.

 

Als de zon schijnt, verdampt er water. Deze waterdamp is warmer en lichter dan de lucht eromheen en stijgt op. Hierdoor koelt de lucht af (omdat het bovenin de atmosfeer veel kouder is) en condenseert de waterdamp tot druppels, zo ontstaan wolken. In tropische gebieden schijnt de zon vaker, langer en krachtiger dan in Nederland. Daarom verdampt er in de tropen veel meer water. Zodra deze waterdamp gecondenseerd is, valt er neerslag.

 

De waterkringloop

 

waterkringloop

 

Als er in een gebied voor een langere tijd heel veel neerslag valt, raakt de bodem op hellingen verzadigd met water. Hierdoor kan de bodem een beetje loskomen, waardoor deze als het ware naar beneden kan gaan glijden. Dit noemen we een aardverschuiving. Een aardverschuiving heeft meestal een ‘trigger’, waardoor de grond loskomt, dit kan bijvoorbeeld een aardbeving zijn. Door ontbossing (het kappen van bomen) kan dit proces versterkt worden, omdat er dan geen bomen meer zijn om het water op te nemen en tegen te houden.

 

Aardverschuiving in Colombia

 

Orkanen

Boven de warme zeeën rond de evenaar wordt er extra veel water verdampt en dit kan ervoor zorgen dat er een tropische orkaan ontstaat. In Amerika noemen ze een orkaan een hurricane, in Oost-Azië een tyfoon en in Zuid-Azië en Australië een cycloon.

 

Wat maakt een orkaan zo verwoestend?

 

Het ontstaan van een orkaan gebeurt in een aantal stappen:

  1. Warm zeewater (van minimaal 26,5°C) verdampt,
  2. Warme, vochtige lucht stijgt snel op,
  3. Eenmaal opgestegen, koelt deze lucht weer af,
  4. De waterdamp condenseert en het gaat regenen,
  5. Omdat dit zo snel gaat, ontstaat er een ‘tekort’ aan lucht en zal er van alle kanten lucht aangezogen worden. Hierdoor ontstaat de draaiende beweging.

 

In september 2017 waren er tegelijkertijd drie grote orkanen op de Atlantische Oceaan

 

Een orkaan kan ontzettend groot worden, zo’n 500 tot 1500 kilometer in doorsnede! De windsnelheden kunnen oplopen tot 250 kilometer per uur. Een orkaan ‘groeit’ zo lang deze boven de zee is. Zodra de orkaan aan land komt, is er onvoldoende water om te verdampen en zal hij afzwakken tot een grote storm. Er valt een enorme hoeveelheid neerslag en de orkaan kan ook flinke golven en overstromingen veroorzaken.

 

In het Caribisch gebied, tussen Noord- en Zuid-Amerika in gelegen, komen orkanen zo vaak voor, dat je bijna elk jaar kunt spreken van een orkaanseizoen.

 

In het najaar van 2017 trok orkaan Irma over de eilanden in de Caribische Zee. Het Nederlandse eiland Sint Maarten werd ernstig getroffen door de orkaan. Door de hoge windsnelheden, extreme hoeveelheid neerslag en overstromingen werden ontzettend veel gebouwen en infrastructuur verwoest. En dat is nog niet alles: ook valt de stroom uit en is communicatie (bijvoorbeeld met de telefoon) niet mogelijk, omdat de kabels vernield zijn.

 

Orkaan Irma raast over Sint Maarten

 

Een tropische orkaan stuwt het zeewater op en vergroot dus de dreiging van het water. Overstromingen zijn dan ook vaak het gevolg van een orkaan. In 2005 werd het zuiden van de Verenigde Staten getroffen door hurricane Katrina. De stad New Orleans werd bijna van de kaart geveegd en er waren enorme overstromingen. Het duurt vaak maanden of jaren voordat alle schade weer hersteld is. Je begrijpt dat het rampgebied in de VS natuurlijk sneller opgeknapt is dan een rampgebied in een arm land.

 

Orkaan Katrina (2005) heeft flinke schade aangericht in New Orleans, Verenigde Staten

 

Tornado's

Een tornado is een heel krachtige wervelwind. Een tornado ontstaat door een botsing van warme, vochtige en koude, droge lucht. Deze twee verschillende luchtsoorten gaan snel om elkaar heen draaien en zorgen voor een ‘slurf’ van wolken.

In de Verenigde Staten kunnen ook tornado’s voorkomen. Het gebied waar veel tornado’s voorkomen, noemen we tornado alley (‘tornadostraat’). Een tornado is misschien nog wel gevaarlijker dan een orkaan, hij haalt veel hogere windsnelheden en kan dus meer schade aanrichten. Ook ontstaat een tornado heel plotseling en kan hij inwoners van een gebied flink verrassen. Door internet en smartphones is het makkelijker om de mensen in een rampgebied te informeren en te waarschuwen als er een ramp dreigt plaats te vinden.

 

Er ontstaan twee tornado's in de Verenigde Staten

 

Er bestaan veel verschillen tussen orkanen en tornado’s. Door het versterkt broeikaseffect kunnen er meer orkanen en tornado’s ontstaan, omdat het warmer wordt en daardoor meer water verdampt.

 

Verschillen tussen orkanen en tornado's

 

Tornado-alert

alert

 

 

Overstromingen

In de buurt van rivieren en aan de kust, en op andere plekken waar veel water voorkomt, kunnen overstromingen plaatsvinden. Bij een overstroming is er sprake van een teveel aan water. De rivier heeft niet genoeg ruimte voor al het water en zal daardoor buiten zijn oevers treden. Hetzelfde gebeurt met de zee. Er is op dat moment sprake van wateroverlast.

 

Gebieden die een groot overstromingsrisico kennen, zijn:

 

Bekijk hier het Algemeen Hoogtebestand van Nederland

 

Nederland ligt voor ongeveer de helft onder N.A.P. (Normaal Amsterdams Peil, het zeeniveau), hierdoor is er een groot overstromingsrisico. Dit zou betekenen dat als er geen dijken zouden zijn, ongeveer de helft van Nederland in zee zou liggen.

 

Tegenwoordig vinden er meer overstromingen plaats dan vroeger. Dit heeft verschillende oorzaken:

  1. Er trekt minder water in de grond door ontbossing en verstening (infiltratie),
  2. Rivieren worden ‘opgesloten’ tussen dijken en hebben dus weinig ruimte,
  3. Er is bodemdaling in veel gebieden,
  4. Door het versterkt broeikaseffect is er sprake van zeespiegelstijging.

 

Tijdens een heftige regenperiode kan er ook een modderstroom ontstaan. Dit is een stroom die bestaat uit regenwater, gemengd met zand en modder en vaak ook ander puin (stenen, bomen, voorwerpen). De modderstroom komt met hoge snelheid van de berg af en overspoelt dorpen en steden met een dikke laag modder. Na vulkaanuitbarstingen kunnen ook modderstromen ontstaan, waarbij niet alleen regenwater, smeltwater van sneeuw en modder, maar ook as en ander vulkanisch materiaal meegenomen wordt.

 

Videobeelden van modderstromen

 

 

Als het gebied waar je woont onder NAP ligt, moet de overheid altijd alert zijn op het overstromingsgevaar. Dit is in Nederland het geval, de naam Nederland zegt dit al (neder = laag). Maar niet alle Nederlanders zijn zich bewust van het gevaar hiervan. De overheid wil de komende jaren het overstromingsrisicobewustzijn van de Nederlanders vergroten. Dit kan door middel van voorlichting en oefeningen.

 

Nederland kent een hele geschiedenis van ‘vechten tegen het water’. Rond het jaar 50 na Christus schreef de Romeinse schrijver Plinius over zijn ervaringen in het noorden van Nederland: “Daar overspoelt de oceaan twee keer per dag een enorme vlakte, zodat je soms niet eens weet of het gebied bij het land of de zee hoort. Er woont een armzalig volk op hoge terpen, zodat hun huizen uitsteken boven de hoogste waterstanden, het lijken wel schipbreukelingen”.

 

Nederlanders beschermen zich dus al duizenden jaren tegen overstromingen. Ze maken bijvoorbeeld terpen, woonheuvels, om hun ‘voeten droog te houden’. Daarnaast bouwen Nederlanders al honderden jaren dijken om het land tegen overstromingen te beschermen. In 1953 vond de Watersnoodramp plaats. Dit is een van de grootste overstromingen die Nederland gekend heeft, er overleden bijna 2000 mensen. Dit was de aanleiding om grote dijken en andere beschermingen tegen water te bouwen.

 

Watersnoodramp

Watersnoodramp

 

Mensen kunnen zich op de lange termijn beschermen tegen overstromingen op de volgende manieren:

 

Zoals eerder al genoemd, kunnen rijke landen zich beter beschermen tegen het dreigende water dan arme landen. In de delta van Bangladesh, bijvoorbeeld, wonen ongeveer 130 miljoen mensen, in een gebied dat op of onder zeeniveau ligt onbeschermd is.

 

Bangladesh bij 0, 1 en 1,5 meter zeespiegelstijging (groen = zeer dichtbevolkt gebied, blauw = ondergelopen gebied)

 

 

Droogte, hittegolven en natuurbranden

Door klimaatverandering wordt het op aarde steeds warmer. Er ontstaan meer droge periodes en deze worden ook steeds langer. Vooral in gebieden die al heel droog zijn, zijn de gevolgen hiervan groot.

Ook ontstaan er steeds meer hittegolven, waarbij de temperatuur dagenlang boven de 25 graden Celsius ligt. In Nederland wordt het ene na het andere hitterecord gebroken. Ook in gebieden waar het normaal heel koud is, wordt het steeds warmer. In een groot deel van Siberië (Rusland) was het in 2020 zo’n vier graden warmer dan normaal. Dit zou zonder klimaatverandering niet voor kunnen komen. Vooral in deze kwetsbare gebieden is vier graden enorm veel. Op de afbeelding kun je zien dat de temperatuur op sommige plekken zelfs meer dan vijf graden verschilde met normaal. Het gevolg is meer natuurbranden, uitsterven van diersoorten (bepaalde insectensoorten zijn uitgestorven) en het smelten van ijs.

 

Temperatuurverschillen in Siberië ten opzichte van ‘normaal’

klimaatverandering Siberie

 

Door de droogte en hoge temperaturen kunnen watertekorten ontstaan. Vooral in het binnenland van Nederland komt dit voor. Ook kunnen door extreme droogte natuurbranden ontstaan. Hierbij gaan grote stukken bos of andere natuur verloren. Het herstel hiervan kost vele jaren. Het leefgebied van dieren wordt hierdoor flink aangetast.

 

Lees ook eens de informatie en bekijk het filmpje op https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/uitleg/droogte.

 

Australië kampt al lange tijd met extreme droogte en hoge temperaturen. Daardoor waren er in het land veel bosbranden.