Training, stress en spieraandoeningen zijn zaken die met elkaar in verband staan. Training is een bepaalde vorm van stress voor het paard. Zoals uit de trainingsleer al blijkt treden er bij sterke lichamelijke inspanning forse veranderingen op in de fysiologische processen van het paard (en overige dieren). Deze processen worden in gang gezet door een uiterst gecompliceerde samenwerking tussen hersenen, zenuwen en hormonale mechanismen. Door deze geïntegreerde aanpak zal het dier op iedere prikkel uit zijn omgeving een bepaald gedragspatroon vertonen. Dit patroon zal onder invloed van leerprocessen in de hersenen verder vervolmaakt worden om zo het dier op iedere prikkel uit zijn omgeving, gepast te laten reageren. Deze gedragspatronen kunnen b.v. eetgedrag, moedergedrag. agressie en vluchtgedrag inhouden.
Niet iedere diersoort reageert met gelijke gedragingen op bepaalde prikkels. Zo blijven ezels b.v. bij dreigend gevaar stilstaan, terwijl het paard aan de hol gaat. Uiteraard heeft de natuurlijke selectie gezorgd voor de verschillen in het gedrag en de leefwijze der dieren. Wat betreft zijn leefwijze en gedrag bleek lang geleden dat het paard een geschikt dier was om te worden gedomesticeerd. Al 6000-8000 jaar geleden zijn er sporen aangetroffen die op domesticatie van het paard wijzen. Het paard is vrij flexibel in zijn voedselvoorkeur. Het paard heeft geen territoriale dwang en het heeft een ontwikkeld sociaal gedrag. De tolerantie om verschillende klimaten te trotseren maakte het paard een geschikte metgezel voor de mens.
Hoewel er gedacht wordt dat het paard aanvankelijk de mens vergezelde als bron van vers vlees, werd al spoedig duidelijk dat het paard als rij- en trekdier veel meer voor de mens kon betekenen. Bij opgravingen in de Oekraïne werden paarden-overblijfselen gevonden uit de Sredni Stog cultuur (4350-3720 v. Chr.) Kiezen met slijtage door bitten en houten mondstukken vormen aanwijzingen voor het gebruik als rijdier door de Sredni Stog mensen.
Bij de domesticatie heeft het paard een deel van zijn vrijheid ingeleverd, maar daarvoor is meer veiligheid en minder honger teruggekomen. Dit beseft het dier natuurlijk niet. Huisvesting, verzorging en vooral gebruik veroorzaken daarom dan ook weleens een conflict met de vastgelegde natuurlijke gedragspatronen. Dit kan een verstoring veroorzaken van het welbevinden van het dier en uiteindelijk leiden tot verstoringen in de gezondheidstoestand (b.v. maagzweren). Vooral frustratie van het vluchtgedrag kan tot problemen leiden. Het vluchtgedrag bij het paard wekt een stressreactie op welke het dier in staat stelt zich snel uit de voeten te maken bij het opmerken van naderend onheil.
Stress en disstress
Stress moet men definiëren als een extreme aanpassing in de fysiologie van een dier om ongunstige effecten van zijn omgeving te doorstaan. Ongunstige effecten kunnen b.v. koude, warmte, droogte, honger, dorst, vermoeidheid, vijanden, rivaliteit, pijn, geluid en ziekte zijn.
In principe is de stressreactie op korte termijn gunstig voor het dier: het voelt b.v. geen pijn of loopt zo hard dat het niet opgepeuzeld wordt door een roofdier.
Duurt de stress echter te lang, dan treden de negatieve effecten op zoals b.v. onderdrukking van de immuniteit en uitputting.
Als stress te lang duurt, spreekt men eigenlijk ook niet meer van stress maar van disstress, een situatie waarbij de grenzen van de fysiologische processen overschreden zijn en er abnormale reacties plaatsvinden die meestal leiden tot een afwijkend gedrag, afwijkende lichaamsfuncties en afgenomen ziekteresistentie.
Stress reactie in het lichaam
Stress is de reactie van het lichaam op een prikkel of conditie die spanning veroorzaakt. Dit kan positieve of negatieve stress zijn. Positieve stress hebben we bijvoorbeeld als we ons voorbereiden op een wedstrijd, een presentatie voor paard 2008 of voor het inpakken voor een vakantie. Het lichaam is dan in een staat van hogere alertheid. Deze vorm van stress is van korte duur en het lichaam keert weer snel terug in een rusttoestand. We spreken van negatieve stress als de stress niet in het belang is van de mens of het dier en als een negatieve gebeurtenis wordt ervaren.
Oorzaken die bij de mens stress kunnen veroorzaken zijn o.a.: lawaai, gebrek aan slaap, drugs en alcohol, hitte en langdurige mentale spanning. Oftewel alle situaties die de basisbehoeften van de mens in gevaar brengen. De basisbehoeften van de mens zijn: veiligheid, gezondheid en liefde. Deze basisbehoeften durf ik ook toe te kennen aan paarden. Liefde is natuurlijk een typisch begrip van de mens. Maar het is duidelijk dat paarden ook bepaalde voorkeuren/vriendschappen kennen. Denk bijvoorbeeld aan de band van merrie en veulen. De reactie op stress is fysiologisch een noodreactie voor het lichaam, het lichaam van het paard wordt in een hogere staat van alertheid gebracht om snel te kunnen reageren, het is een vlucht- of vechtreactie.
Snelle en langzame stress
De snelleloopt via het sympathische zenuwstelsel, waarbij er adrenaline en noradrenaline vrijkomt uit het bijniermerg. Adrenaline zorgt ervoor dat het lichaam klaar is om te vechten of te vluchten. De hartslag en ademhaling gaan omhoog, de pupillen verwijden en de bloedvoorziening verschuift van de darmen
naar de spieren.
De langzamegaat via de HPA-as (de hypothalamus-hypofyse-bijnier as), dit is een cascade reactie die ervoor zorgt dat de bijnieren het hormoon cortisol (corticosteroid) vrijmaken. Dit hormoon zorgt ervoor dat er voldoende energie wordt vrijgemaakt om snel te reageren op de stressprikkel en het heeft tevens een remmende werking op de stressreactie. Bij langdurige stress raken de cortisolspiegels en suikerspiegels in het bloed te lang verhoogt. Bijnieren raken uitgeput. Cortisol een corticosteroid heeft een remmende werking op het immuunsysteem en dit raakt dus verzwakt, tevens kan er zenuwschade ontstaan. Er kunnen maagzweren ontstaan, de darmflora raakt verstoort. De hoge bloedsuikerspiegels zorgen voor een verstoring van de stofwisseling, met als gevolg een verhoogde kans op o.a. spierbevangenheid, verkrampte spieren, verkeerde opslag van vetten en hoefbevangenheid.
Symptomen van stress
• Hoge hartslag
• Snelle en oppervlakkige ademhaling, sommige paarden stoppen soms even met ademen
• Trillen
• Oogwit zichtbaar
• Verkrampte spieren/verkort lopen
• Klapperen met de lippen
• Stalondeugden als kribbebijten, luchtzuigen, weven
• Tandenknarsen
• Vaak gapen
• Sloom
• Zich afsluiten, in de hoek van stal staan
• Agressief gedrag, snel geïrriteerd
• Grote neusgaten
• Snurken/blazen
• Verminderde seksuele drift
• Onregelmatige hengstigheid
• Zweten
• Vermageren ondanks goede eetlust
• Likken
• Overspronggedrag
• Vaak ziek
• Schimmelinfecties en andere parasitaire infecties
• Vaak kleine plasjes
• Vaak dun en waterige mesten
Gevolgen van stress
Stress heeft op termijn diverse gevolgen. Zeker als er sprake is van lang aanwezige stress kunnen de gevolgen ernstig tot zeer ernstig zijn. Enkele voorbeelden van gevolgen van stress
Lichamelijke overtraining leidt tot een chronisch verhoogde cortisol secretie door de bijnierschors. Cortisol is een z.g.n. catabole stof en breekt de eiwitreserves van het lichaam af. De afweer tegen infectie ziekten wordt tevens onderdrukt, ook de vochtbalans wordt verstoord. De bloedsuikerspiegel is verhoogd.
Persson (1970) in Zweden heeft vastgesteld dat overtrainde paarden of bloedarmoede hebben of relatief te veel bloed (dik bloed). Het laatste komt voornamelijk door vochtverlies. De paarden presteren steeds slechter ondanks hard trainen.
Omdat bij disstress de hele fysiologie uit zijn verband gerukt is, zullen vele orgaan systemen niet goed functioneren. De psychische symptomen van overtraining kunnen gebrek aan eetlust en afgenomen werklust zijn of juist een overdreven vluchterig gedrag. Fysieke afwijkingen zijn vermagering, dof haarkleed, poor performance syndroom en toegenomen vatbaarheid voor infecties. Bij bloedonderzoek vindt men een aantal afwijkende waarden.
Te weinig trainen en dan zware wedstrijden lopen is ook een sterke stress situatie. De paarden raken uitgeput, coördineren niet goed en kunnen zich blesseren. Het herstel na werk duurt te lang. Ademhaling, pols en temperatuur keren te langzaam terug naar rustwaarden. Door transpiratie zijn grote hoeveelheden magnesium en zouten verloren. Hierdoor kunnen verstoringen optreden van de spierfuncties, b.v. het onvermogen tot ontspannen. Soms ziet men "de hik", soms ernstige stijfheid. Als alle spierglycogeen gebruikt is, heeft het dier weinig fut meer om vooruit te komen. Opbouw van nieuw glycogeen kost enkele dagen. De beelden gezien bij slecht getrainde paarden na zware inspanning komen nagenoeg overeen met de beelden van uitputting.
Bij ongunstige weersomstandigheden zoals hoge temperatuur en hoge luchtvochtigheid kunnen ook goed getrainde paarden uitgeput raken tijdens een wedstrijd. Vooral bij de terrein proeven van military’s en menwedstrijden en bij het lange afstand rijden, kunnen deelnemende paarden in de problemen komen. Goede rijders (koetsiers) en ruiters, bewust van dit gevaar, zullen hun tactiek dan ook aanpassen aan de weersomstandigheden en ook niet schromen om de wedstrijd te staken bij beginnende uitputtingsverschijnselen.
Stress voorkomen en beperken
Voor het welbevinden van het paard is het belangrijk om de stress factoren voor het paard beter te kennen waardoor we in staat zijn ernstige gevolgen te voorkomen en te beperken. Hieronder een opsomming en mogelijke oplossingen: