Dit is een voorbeeld bij kenmerkend aspect 22, Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.
Dit voorbeeld maakt duidelijk hoe de opstandige gewesten een nieuwe staat stichtten, en hoe zij hun onafhankelijkheid vastlegden en rechtvaardigden.
In 1579 werd duidelijk dat de katholieke en de protestantse gewesten niet samen konden optrekken tegen de onderdrukkende Spaanse legers, ondanks de inspanningen van Willem van Oranje bij de Pacificatie van Gent. De katholieke gewesten verklaarden zich in de Unie van Atrecht weer trouw aan de Spaanse koning. De protestantse gewesten vormden als reactie de Unie van Utrecht. De bepalingen van deze Unie vormen als het ware een grondwet van de Opstand waarin belastingen, godsdienst en defensie werden geregeld. Toch waren de gewesten in naam nog steeds trouw aan de Koning van Spanje, Filips II. Ze waren niet tegen hém in opstand gekomen, maar tegen zijn tirannieke legeraanvoerders, zoals Alva.
Maar in 1581 ging de Unie een hele stap verder. In een officiële verklaring namen de opstandige gewesten afstand van de Koning. Ze wilden hem dus niet langer als vorst erkennen of gehoorzamen, ook niet in naam. De belangrijkste reden die ze hiervoor aanvoerden, was dat Koning Filips II de vrijheden en rechten van zijn onderdanen niet had beschermd, maar onderdrukt. Vrij vertaald begint het Plakkaat van Verlatinghe zo:
De Staten-Generaal van de Unie van Utrecht |
Het Plakkaat van Verlatinghe maakt duidelijk dat de Opstand niet alleen ging over godsdienst, maar ook om het behoud van de vroegere privileges, die door de centralisatiepolitiek van de vorsten steeds meer waren aangetast. De Opstand wilde in dit opzicht dus terug naar vroeger, toen vorsten afhankelijk waren van de medewerking van edelen en steden en hun voorrechten moesten eerbiedigen.
Toch kreeg deze "conservatieve revolutie" een onverwacht moderne uitkomst. De gewesten van de Unie gingen na het Plakkaat van Verlatinghe ijverig op zoek naar een nieuwe vorst. Vier pogingen deed de Unie maar liefst om een geschikte hoge edelman te vinden die Koning der Nederlanden wilde worden: de Hertog van Anjou viel eerst af, Willem van Oranje werd in 1584 vermoord; de protestantse Koningin Elizabeth I van Engeland en haar vertrouweling de Graaf van Leicester haakten ook af.
Daarna besloten de gewesten zich te verenigen in een Republiek zonder vorst, waarin de Staten soeverein waren, dus de hoogste macht hadden. Zo was de uitkomst een soort Verenigde Staten van zeven onafhankelijke Nederlanden. En inderdaad vertoont het Plakkaat veel overeenkomsten met de latere Onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten van Amerika. Net als later de V.S. werden de Nederlanden een republiek waarin burgers en niet vorsten, edelen of geestelijken de dienst uitmaakten.