Gebergtevorming, ook wel orogenese genoemd, gebeurt aan de randen van aardplaten. Deze bewegen op verschillende manieren ten opzichte van elkaar. Niet altijd is er dan sprake van gebergtevorming. We behandelen hier alleen de varianten waarbij gebergtevorming voorkomt.
I - Convergente plaatbewegingen
Wanneer aardplaten naar elkaar toe bewegen en de ene plaat over een andere plaat heen schuift, spreken we van convergenteplaatbewegingen. Het soort plaat dat er bij betrokken is, is van invloed op het resultaat.
Een oceanische plaat en een continentale plaat. Als een oceanische plaat onder een continentale plaat schuift spreekt men van subductie. Het gebeurt nooit andersom omdat de continentale plaat uit lichter materiaal bestaat dan de oceanische. Er ontstaat hierdoor een zeer diepe smalle kloof in de zeebodem die men een trog noemt. Met de oceanische korst verdwijnt ook het continentale materiaal dat als sediment op de oceaanbodem terecht is gekomen. Dit lichtere materiaal stijgt na smelting op en zorgt voor vulkanische activiteit aan de rand van het continent. Het continent groeit vanaf de onderkant aan.
Twee continentale platen. Deze duiken niet onder elkaar maar plooien zich over elkaar heen.
Dit proces is niet eindeloos maar kan wel millennialang doorgaan, afhankelijk van convectiestromen in de aardkorst.
II - Divergerende plaatbewegingen
Bij divergerende plaatbewegingen drijven aardplaten uit elkaar.
Twee divergente oceanische platen. De oceanische platen drijven uit elkaar zodat er een scheur ontstaat. De oorzaak daarvan ligt in de extreem hete convectiestromen: stromen met magma die circulerende bewegingen maken in de aardkorst.
Bekijk de video.
Het magma wordt vervolgens langs de scheur omhooggestuwd waardoor er nieuwe aardkorst wordt aangemaakt. Het aanmaken van nieuwe aardkorst gebeurt symmetrisch, wat inhoudt dat er evenveel aardkorst aan de linkerkant van de scheur wordt aangemaakt als aan de rechterkant. Boven het breuksysteem vormt zich een oceanische bergketen, dit wordt een Mid-Oceanische Rug genoemd. Een mid-oceanische rug is een enorme bergketen die honderden kilometers breed kan zijn en duizenden kilometers lang. De hoogste delen van deze ruggen steken als eilandjes boven het water uit. Een bekend voorbeeld hiervan is IJsland.
De volgende video geeft een goed beeld van het ontstaan van zo’n Mid-Oceanische Rug.
Twee divergente continentale platen. Ook hierbij veroorzaken convectiestromen het uit elkaar schuiven van de twee delen.
Als twee convectiestromen onder een continentale plaat bij elkaar komen en richting aardoppervlak afbuigen smelt de aardkorst en ontstaan er breuken. Er ontstaat een slenk (verzakking). Een deel van de plaat zakt weg.
Gaat dit proces van uit elkaar bewegen door, dan ontstaan er scheuren waardoor vulkanisch materiaal naar boven komt dat ook voorkomt in oceanische platen. Staat zo’n breukgebied in contact met een zee of oceaan dan vult de breuk zich met water. Is dit niet het geval, dan kan er een diepe vallei ontstaan, zoals de Afrikaanse Riftvallei. Zet dit proces zich voort dan kan er een nieuwe oceaan ontstaan doordat de platen verder uit elkaar drijven.