In dit hoofdstuk hebben we de verschillende fasen van de rouw beschreven, met daarbij de psychische en lichamelijke symptomen. Omdat de manier rouwverwerking ook leeftijdsgestuurd is hebben we voor de verschillende groepen een korte weergave gegeven van de specifieke symptomen.
Omdat geen mens hetzelfde is, rouwt ook geen mens op dezelfde manier. Toch zijn er wel fases vast te stellen die vrijwel iedereen die rouwt, doorloopt. Deze fases zijn voor lang niet iedereen even intensief en ook de tijd die iemand doorbrengt in één van de fases verschilt van persoon tot persoon. De vijf verschillende rouwfases zijn beschreven door psychiater Elisabeth Kübler-Ross. Zij beschrijft de fases in een bepaalde volgorde, maar deze volgorde hoeft niet strikt gevolgd te worden. Rouw is ten allen tijd een individueel proces.
Fase 1; Ontkenning
De waarheid is te erg om te bevatten dus wordt deze geheel of gedeeltelijk ontkend.
Fase 2; Boosheid
Rouwverwerking is méér dan intens verdrietig zijn; juist bij rouwenden zie je vaak boosheid (op artsen, het lot, de omgeving). Dit wordt gezien als een gezond verdedigingsmechanisme.
Fase 3; Het gevecht aangaan
Veel mensen proberen hun verlies te verwerken door bijvoorbeeld marathons te gaan lopen tegen bepaalde ziektes, een wereldreis te gaan maken of te gaan stoppen met roken.
Fase 4; Depressie
Wanneer men tot de conclusie komt dat bovenstaande niet helpt om het verlies te verwerken volgt vaak de depressieve fase. Dit wordt vaak veroorzaakt door de machteloosheid dat er niets is wat het gebeurde kan veranderen.
Fase 5; Aanvaarding
Hoeveel verdriet en pijn de nabestaande ook heeft; op een dag gaat hij proberen dit een plaatsje te geven. Hij probeert zijn leven weer in te richten zonder de gemiste geliefde om zich heen.
Naast psychische symptomen zijn er ook lichamelijke symptomen die tot uiting kunnen komen tijdens een rouwproces. Rouwen kan zich uiten in gespannen spieren, minder zin in eten, verminderde concentratie, snel moe, minder goed slapen, onrust of overactief zijn en hoofdpijn. Deze symptomen kunnen tot uiting komen in alle leeftijdscategorieën.
Rouwverwerking na ziekte
Een dierbare zien aftakelen is één van de moeilijkste ervaringen in een mensenleven. Het uiteindelijke overlijden van een geliefde wordt dan ook door veel mensen in eerste instantie ervaren als een opluchting, hoewel sommigen zich ook daar schuldig over kunnen voelen. De opluchting betreft echter niet het overlijden zelf maar het feit dat aan het ziekbed een einde is gekomen. Na deze eerste opluchting dringt het dan ook door dat niet alleen aan het lijden maar ook aan het leven van de dierbare een einde is gekomen. Op dat moment begint het rouwproces ten volle.
Rouwverwerking door kinderen van 0 – 18 jaar
Jaarlijks worden veel kinderen geconfronteerd met de dood. Vaak is het een grootouder of iemand uit de omgeving van het kind, maar het kan ook iemand uit het gezin zelf zijn. Het overlijden van een dierbare geeft bij het kind een warboel van gevoelens: dit kan opluchting zijn, boosheid of blijheid omdat het gewone leven doorgaat. Kinderen moeten nog leren welke gevoelens er zijn en hoe je deze moet hanteren. Jonge kinderen begrijpen de onomkeerbaarheid van een verlies vaak nog niet (goed). Pubers begrijpen dit al beter maar hebben een ander ontwikkelingsaspect wat meespeelt, namelijk dat ze bezig zijn om zich los te maken van het gezin. De meeste kinderen lukt het wonderlijk goed om het verlies te verwerken. Hun veerkracht is soms verrassend groot. Wanneer de verliesverwerking stagneert is er een reële kans dat er zich emotionele en psychosociale problemen ontwikkelen. Onderstaande gedragingen zouden kunnen duiden op een stagnatie in de verliesverwerking: vermijdingsgedrag (de gevoelens worden weggestopt, vermijden van dingen of personen die herinneren aan het verlies), negatief gedrag (het kind gaat tegen allerlei dingen negatief aankijken, wordt somber en trekt zich terug), zorgzaam gedrag (ontlasten van de overgebleven ouder door hun eigen gevoelens voor zich te houden).
Om goed door het rouwproces te komen zijn kinderen gebaat bij een goede relatie met hun ouder(s), een luisterend oor en ruimte om het eigen verwerkingsproces te doorlopen (ouders.nl, z.d.).
Rouwverwerking door volwassenen
Wanneer de ouders van volwassenen overlijden beseffen ze zich vaak ineens dat zij nu de ‘oudste generatie’ zijn: ineens mis je als volwassene de steun en bescherming van je ouders. Natuurlijk was je al volwassen maar door het verlies van je ouders ben je ineens echt volwassen. Ook het verlies van partner of kind roept veel emoties op. De manier waarop volwassenen omgaan met verlies hangt af van de manier waarop de volwassene omgaat met veranderingen, hoeveel emotionele steun hij krijgt bij zijn rouwproces en of hij alleen achterblijft of een partner heeft om op te steunen (Ikrouwomjou.com, z.d.)
Rouwverwerking door ouderen
Vooral ouderen worden met de dood geconfronteerd, zowel met hun eigen dood als met die van hun dierbaren. Het verlies van een partner of andere belangrijke relatie kan veel emoties oproepen en in sommige gevallen de draagkracht van de oudere te boven gaan. Vooral mensen die heel sterk op hun partner leunden en voor wie eigenlijk altijd geregeld werd door die partner, kunnen in staat van een langdurige ontreddering raken (Rooijendijk et al, 2011). De kring van vertrouwde personen wordt kleiner en dit kan tot eenzaamheid leiden. Ouderen zijn niet zo gewend hulp te vragen of hun gevoelens te laten zien. Rouw heeft ook gevolgen voor de gezondheid. Juist op oudere leeftijd kan dat leiden tot bijkomende problemen zoals minder zelfredzaamheid en verminderde concentratie (oudere lijkt vergeetachtig). Tevens geeft het verlies van een dierbare minder toekomstperspectief (steunbijverlies.nl, z.d.).
Jongvolwassenen hebben een andere manier om met de dood om te gaan dan de huidige ouderen. Ze doorlopen net als ieder ander wel de eerder genoemde fasen maar geven hier andere invulling aan. Dit is bijvoorbeeld te zien in de media. Media, en met name televisie die zich op jongeren richt, heeft hier verschillende programma’s over gemaakt zoals Break Free ® of Over Mijn Lijk ®. (NPO.nl, z.d.)
In het programma Break Free is de jong volwassene in de bloei van zijn leven, op reis plotseling overleden. Nabestaanden, vaak vrienden en broers of zussen, maken dezelfde reis en ontmoeten mensen die hun inmiddels overleden vriend of familielid als laatste heeft gezien. Dit markeert voor hen de dood, het maakt de dood van dit familielid tastbaar en laat iemand in het rouwproces komen.
In het programma Over mijn lijk wordt door jongvolwassenen over de naderen de dood gesproken maar ook over de wensen die zij dan hebben. Hoe ze met hun vrienden samen toewerken naar een einde. Vaak zit er een zeer sterke levenslust in tot de dood onafwendbaar is. Het laatste gedeelte, het beginnende rouwgedeelte wordt met vrienden en mensen die hen na staan meer gevierd. Dit is significant anders dan bij een persoon van +75 jaar, hierbij is het leven grotendeels voltooit, zijn de wensen van de persoon vervuld of zijn niet meer te vervullen. Hierbij zie je meer het wachten op de dood waarbij het verdriet al meer op de voorgrond is.