Eise Eisinga uit Dronrijp in Friesland was een hoogbegaafde wolkammer die zichzelf bekwaamde in de wiskunde en de astronomie. Uiteindelijk bracht hij het tot buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium.
Wat kan ik straks?
Aan het eind van deze les:
kun je beschrijven wie Eise Eisinga was.
kun je in eigen woorden uitleggen wat een planetarium is.
kun je vertellen dat het door Eise Eisinga gebouwde planetarium het oudste nog werkende planetarium ter wereld is.
Je kunt argumenteren waarom Eise Eisinga een typerend verlichtingsmens was.
kun je motiveren waarom Eise Eisinga en zijn werk een goed voorbeeld zijn van wat tijdens de periode van de Verlichting belangrijk gevonden werd.
Wat ga ik doen?
Aan de slag
Stap
Activiteit
Stap 1
Na het lezen van informatie over het lezen van Eise Eisinga bespreek je met een klasgenoot stellingen over zijn leven en ideeën.
Stap 2
Je bezoekt de website van het planetarium en praat hierover met een klasgenoot.
Afronding
Onderdeel
Activiteit
Begrippenlijst
Hier vind je de begrippen die passen bij deze opdracht.
Eindopdracht
Je maakt een affiche die reclame maakt voor het planetarium.
Terugkijken
Terugkijken op de opdracht
Benodigdheden
Materiaal om het affiche te maken.
Tijd
Voor deze opdracht heb je ongeveer 1,5 à 2 uur nodig.
Aan de slag
Stap 1: Eise Eisinga
Eise Eisinga (1744-1828)
Eise Eisinga werd in 1744 geboren in het plaatsje Dronrijp in Friesland. Hoewel hij heel slim is, mag hij niet naar het gymnasium. Hij is voorbestemd om in de voetsporen van zijn vader te treden, die wolkammer is. Een wolkammer maakte de wol van schapen klaar voor verdere verwerking. Tegenwoordig wordt dat werk door machines gedaan.
Eise’s vader is zeer geïnteresseerd in sterrenkunde en draagt de liefde voor dat onderwerp over op zijn zoon. Die blijkt er veel aanleg voor te hebben. In zijn vrije tijd doet hij niets anders dan nadenken over de kosmos en berekeningen maken over de loop van de planeten. Hij is zo leergierig dat hij een keer per week naar Franeker loopt om daar de boeken van de wiskundige Euclides te bestuderen. Al op zijn vijftiende schrijft hij zelf een boek over wiskunde van ruim 600 pagina’s. Later publiceert hij ook boeken over de loop van de planeten en over zonnewijzers.
Tekening van de samenstand
van planeten in 1774.
Voorspelling van dominee Alta
Niet alleen Eise Eisinga en zijn vader houden zich in die jaren bezig met sterrenkunde. Ook dominee Alta, een predikant uit het Friese plaatsje Bozum. Hij berekent dat op 8 mei 1774 een bijzondere samenstand van planeten zal plaatsvinden. Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan zullen zo dicht bij elkaar in de buurt komen dat ze op elkaar botsen. Hierdoor zal de aarde uit haar baan worden geslingerd en in de zon verbranden.
Dominee Alta verkondigt deze boodschap vanaf de preekstoel. Ook verschijnt er een bericht in de Leeuwarder Courant. Er ontstaat grote onrust onder de bevolking. Eise Eisinga ziet het allemaal met verbazing aan en denkt na over een manier om aan te tonen dat Alta ongelijk heeft. Zo komt hij op het idee om een planetarium te bouwen, een schaalmodel van ons zonnestelsel. Zo kan iedereen met eigen ogen zien dat elke planeet in een vaste baan om de zon draait en ze nooit op elkaar kunnen botsen.
Bekijk de video. Bespreek na het kijken met een klasgenoot de volgende punten:
Waarom geloofden veel mensen in die tijd de voorspelling van dominee Alta over het einde van de wereld?
Waarom waren de ideeën van Eise in eerste instantie omstreden?
Waarom passen de ideeën van Eise goed binnen de Verlichting?
Stap 2: Planetarium van Eise Eisinga
Planetarium van Eise Eisinga
Eise Eisinga wil laten zien dat de voorspelling van dominee Alta onzin is. Hij krijgt het idee om ons zonnestelsel op schaal na te bouwen in de woonkamer van zijn huis in Franeker. Zo is voor iedereen duidelijk hoe de planeten in werkelijkheid ten opzichte van elkaar bewegen. Hij schildert het plafond van zijn woonkamer blauw. Dat is het heelal. In het midden schildert hij de zon. Rond de zon zaagt hij cirkels uit, de banen van de planeten. Schaalmodellen van de aarde, Venus, Mercurius, Mars, Jupiter en Saturnus hangen elk in hun eigen baan. Een raderwerk op de zolder boven de woonkamer zorgt dat alles beweegt. Het bestaat uit houten hoepels en schijven en heeft tienduizend handgesmede spijkers als tanden. Een slingerklok en negen gewichten drijven alles aan. Dit alles zorgt ervoor dat de planeten in het planetarium in dezelfde tijd rond de zon bewegen als de echte planeten. Mercurius bijvoorbeeld in 88 dagen, de aarde in een jaar en Saturnus in meer dan 29 jaar.
In 1781 is het planetarium klaar. Eisinga heeft er dan zeven jaar aan gewerkt. Het verhaal van het planetarium gaat het hele land door. In 1825 komt koning Willem I in Franeker op bezoek en is zo onder de indruk dat hij het wil kopen. Hij wil een gulden betalen voor elke spijker die in het planetarium zit. Het levert Eisinga 10.000 gulden op, een enorm bedrag in die tijd. Wel moet hij beloven dat iedereen mag komen kijken en dat hij uitleg geeft. In 1859 geeft de koning het planetarium aan de stad Franeker.
Het huis van Eise Eisinga is tegenwoordig een museum. En tot op de dag van vandaag toont het planetarium de actuele stand van de planeten.
Bespreek met een klasgenoot waarom je de planeten Uranus en Neptunus niet in Eisinga’s planetarium vindt.
Afronding
Begrippenlijst
Eise Eisinga
Eise was een Friese man die leefde van 1744-1828. Op zijn 15e schreef hij zijn eerste boek over wiskunde. Hij was erg geïnteresseerd in astronomie. Hij bouwde in zijn huis een planetarium dat nu nog werkt.
Planetarium
Een schaalmodel van het zonnestelsel. Het oudste, nu nog werkende, mechanische, planetarium staat in Franeker en werd gemaakt door Eise Eisinga.
Astronomie
Sterrenkunde. Wetenschap die zich bezighoudt met de stand en de samenstelling van sterren en planeten.
Patriotten
Burgers in de Republiek die niet langer onder het bewind van stadhouder Willem V wilde leven. Ze begonnen legers (vrijkorpsen) te vormen en eisten hervormingen.
Verlichting
De naam ‘de Verlichting’ slaat vooral op een manier van denken die zich langzaam verspreidde. Mensen hielden zich meer bezig met gelijke rechten voor iedereen, het ontwikkelen van de wetenschap en het strijden tegen misstanden door de kerk en de staat.
Stadhouder Willem V
De laatste stadhouder van de Republiek. Kwam steeds vaker onder vuur te liggen van de burgers. Houd in eerste instantie stand met behulp van het Pruisische leger, maar moet uiteindelijk naar Londen vluchten als de Patriotten met hulp van de Fransen Nederland binnenvallen.
Eindopdracht: Affiche
Als eindopdracht bij deze extra-opdracht maak je een affiche.
Met dit affiche maak je reclame voor het planetarium van Eise Eisinga.
Let bij het maken van het affiche op de volgende punten:
Je maakt reclame voor het planetarium.
In het affiche plaats je minimaal twee weetjes over het planetarium.
De naam van Eise Eisinga is verwerkt in het affiche.
Het affiche zorgt ervoor dat veel mensen het planetarium willen bezoeken.
Met een affiche geef je op een aantrekkelijke manier informatie door. Het is een soort
reclameboodschap met afbeeldingen en tekst. Het draait om twee dingen: inhoud en vorm.
Terugkijken
Intro
Lees de intro van deze opdracht nog eens door.
Is alles te begrijpen?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de leerdoelen van deze opdracht nog eens door.
Wie is Eise Eisinga?
Hoe ging het?
Tijd
Bij de activiteiten stond dat je ongeveer 45 minuten met de opdracht bezig zou zijn.
Heb je de tijdlijn afgekregen?
Inhoud
Was de inhoud van de opdracht nieuw voor je of wist je het meeste al?
Schrijf op wat nieuw voor je was.
Het arrangement Eise Eisinga - hv123 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor havo en vwo, leerjaar 2. Dit is tijdvak 7 met het onderwerp: Eise Eisinga. Hij is geboren in 1744 in Dronrijp in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium als reactie op een predikant die een voorspelling deed over de stand van de planeten. Zijn ideeën passen goed bij de Verlichting. Dit planetarium is nu nog het oudst werkende planetarium. Verdere begrippen die bij deze les horen zijn: patriotten en stadhouder Willem V.
Leerniveau
VWO 2;
HAVO 1;
VWO 1;
HAVO 3;
VWO 3;
HAVO 2;
Leerinhoud en doelen
Denken over staat en maatschappij in de Verlichting;
De Verlichting;
De tijd van pruiken en revoluties (1700 - 1800);
Geschiedenis;
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor havo en vwo, leerjaar 2. Dit is tijdvak 7 met het onderwerp: Eise Eisinga. Hij is geboren in 1744 in Dronrijp in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium als reactie op een predikant die een voorspelling deed over de stand van de planeten. Zijn ideeën passen goed bij de Verlichting. Dit planetarium is nu nog het oudst werkende planetarium. Verdere begrippen die bij deze les horen zijn: patriotten en stadhouder Willem V.
Eise Eisinga uit Dronrijp in Friesland was een hoogbegaafde wolkammer die zichzelf bekwaamde in de wiskunde en de astronomie. Uiteindelijk bracht hij het tot buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium.
Aan het eind van deze les:
Tijd
Intro
