Thema: Erfelijkheid en evolutie

Intro

Generaties
Je behoort tot de jongste generatie van je familie.
Er waren al veel andere generaties voor jou.
Je hebt ouders, die ook weer ouders hebben. Dat zijn jouw grootouders (opa en oma). De ouders van hen zijn jouw overgrootouders.
Weet jij hoe de ouders van je overgrootouders heten?

Weet je eigenlijk wat een generatie is? Zo niet, zoek het dan even op!

Van al die mensen, die voor jou leefden heb je erfelijke eigenschappen in je en jij niet alleen: ook je eventuele broertjes of zusjes, neefjes en nichtjes.
Daarom lijken jullie als familieleden vaak op elkaar.

Duizenden generaties terug waren er nog niet zo heel veel mensen.
Zij zijn wel onze voorouders, maar zagen er toch iets anders uit dan wij nu.
Hoe dat kan? Dat legt de evolutietheorie uit.

In dit thema staan daarom erfelijke eigenschappen en hoe die veranderen door evolutie centraal. In elke opdracht maak je een eindopdracht. Alle eindopdrachten samen vormen straks de basis voor de eindopdracht van dit thema: een tentoonstelling.

Wat kan ik straks?

In de tabel vind je de leerdoelen van dit thema.

Aan het einde van dit thema kan ik:	Opdracht:
de begrippen: cel, celkern, chromosoom, DNA, gen, genotype, fenotype, dominant en recessief beschrijven.	Wat is erfelijk?
de verschillen uitleggen tussen erfelijke en door het milieu bepaalde eigenschappen.	Wat is erfelijk?
aangeven dat er in geslachtscellen, die ontstaan na de meiose, 23 chromosomen in de kern zitten	Jongetje of meisje?
in een kruisingsschema laten zien wat er gebeurt als de geslachtschromosomen (X- en Y-chromosoom) bij elkaar komen.	Jongetje of meisje?
de begrippen: dominant, recessief, homozygoot, heterozygoot, genotype en fenotype beschrijven.	Eigenschappen erven.
kruisingsschema's maken en van die kruisingssituaties de kansen op nakomelingen berekenen.	Eigenschappen erven.
een stamboom opstellen en in die stamboom achterhalen welke erfelijke eigenschap dominant en welke recessief is.	Stambomen
de stappen van de evolutietheorie van Darwin beschrijven.	Evolutie
grote lijnen aangeven hoe leven op aarde ontstaan is en zich ontwikkeld heeft.	Evolutie

Wat ga ik doen?

In dit thema ga je aan de gang met vijf opdrachten, de afsluiting en een diagnostische toets.
In de tabel staat per opdracht hoeveel lessen je ongeveer nodig hebt.

Let op: in dit thema vormen de 5 eindproducten van de opdrachten samen de basis voor het eindproduct op themaniveau. Daarom zijn er in de opdrachten geen keuze-eindopdrachten.

Activiteit	Tijd	Eindproduct
Inleiding	0,5 lesuur
Opdracht: Wat is erfelijk	2 lesuren	Fotocollage maken.
Opdracht: Jongetje of meisje	2 à 3 lesuren	Tien vragen in een vraagvorm naar keuze.
Opdracht: Eigenschappen erven	2 lesuren	Kruisingsschema maken.
Opdracht: Stambomen	2 lesuren	Je eigen stamboom maken.
Opdracht: Evolutie	3 lesuren	Model maken.
Afsluiting	2 a 3 lesuren	Tentoonstelling maken.
Diagnostische toets	1 lesuur
Totaal	15 lesuren

De tijd is een indicatie en afhankelijk van de keuze van het eindproduct.

Opdrachten

Wat is erfelijk

Intro

Eigenschappen overerven
Een gezin met kinderen. Sommige kinderen lijken erg op elkaar. Anderen wat minder.
Ook lijkt het ene kind soms erg op zijn of haar moeder en het andere juist meer op de vader.

Dit komt omdat we eigenschappen overerven.
Maar welke van onze eigenschappen erven we eigenlijk?
Meer over het erven van eigenschappen in deze opdracht.

Wat kan ik straks?

Aan het eind van de opdracht kan ik:

de begrippen: cel, celkern, chromosoom, DNA, gen, genotype, fenotype, dominant en recessief beschrijven.
de verschillen uitleggen tussen erfelijke en door het milieu bepaalde eigenschappen.
de gewone celdeling (mitose) beschrijven.
uitleggen wat het verschil is tussen geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting.

Wat ga ik doen?

Aan de slag
Stap		Activiteit
Stap 1		Je bestudeert de Kennisbank en leert wanneer eigenschappen erfelijk zijn en wanneer ze ontstaan door omgevingsfactoren. Hierover maak je ook een opdracht.
Stap 2		Hoe werkt je DNA? Dat leer je in deze stap. Je kijkt een video en maakt daarna een opdracht.
Stap 3		Je leert wanneer er sprake is van genotype en wanneer er sprake is van fenotype. In een invuloefeningen gebruik je deze begrippen op de juiste plek.
Stap 4		Welke rol heeft mitose in de ongeslachtelijke voortplanting? En wat is eigenlijk mitose? Daarover gaat deze stap.
Afronding
Onderdeel		Activiteit
Begrippenlijst		Hier vind je de Kennisbanken en de begrippen die horen bij deze opdracht.
Eindopdracht		Je maakt een fotocollage waarbij je eigenschappen indeelt in erfelijk en door omgevingsfactoren.
Terugkijken		Terugkijken op de opdracht.

Benodigdheden

Materiaal voor het maken van de collage.

Tijd
Twee à drie lesuren.

Aan de slag

Stap 1: Erfelijke eigenschappen

Welke eigenschappen zijn erfelijk, welke niet?
Bestudeer uit de Kennisbank biologie het volgende onderdeel:

Erfelijke eigenschappen

Wat is de invloed van je omgeving op je socialisatie en de eigenschappen die je ontwikkelt?

De zingende zusjes Aukje en Marieke van Ginneken zijn allebei succesvol.
Komt dat door hun aangeboren talenten of heeft hun omgeving dat gestimuleerd?
Bekijk het in dit filmpje op de site van SchoolTV.

Video: Aangeboren of erfelijk

Stap 2: DNA

Waar zitten de erfelijke eigenschappen?
In stap 1 heb je in de Kennisbank kunnen lezen over het DNA.

Als je het goed bekijkt, is ons lichaam een grote fabriek waarin steeds nieuwe cellen worden aangemaakt.
De allerkleinste deeltjes van ons lichaam verschaffen onder andere informatie over ons uiterlijk.

Bekijk de video met uitleg over DNA. Maak daarna de oefening.

Video: Hoe werkt DNA?

Stap 3: Genotype en fenotype

In de kennisbank in stap 1 heb je gelezen over genotype en fenotype.
De volgende oefening gaat hierover.

Een opfrissertje nodig? Lees dan nogmaals de pagina over genotype en fenotype:

Erfelijke eigenschappen

Maak de volgende oefening.

Stap 4: Ongeslachtelijke voortplanting

Niet alleen bij mensen heb je erfelijke kenmerken. Ook bij planten is dit zo. Maar bij planten is het mogelijk om invloed te hebben op het genotype van de plant.

Je weet wel dat je nieuwe plantjes kunt opkweken uit zaadjes. Het is dan moeilijk te voorspellen hoe de plant er uit komt te zien. Je hebt kans op allerlei kleuren en vormen bloemen.

Maar je kunt een plant ook stekken of klonen.
Als je een plant stekt of kloont, krijg je plantjes die er precies hetzelfde uitzien als de moederplant.

Stekken en klonen zijn voorbeelden van ongeslachtelijk voortplanten.
Bij ongeslachtelijke voortplanting bij planten ontstaat uit één plantencel of uit een deel van een plant een nieuwe plant. Deze nakomeling heeft precies dezelfde chromosomen als de ouderplant en zal daardoor erg op de ouderplant lijken.
De nieuwe plant kan er alleen anders uitzien door verschillen in milieuomstandigheden, zoals de hoeveelheid zonlicht of de bodem waarop de plant groeit.

Mitose
Bij het delen van cellen spelen de chromosomen een belangrijke rol.
Een menselijke cel bevat normaal gesproken 46 chromosomen.
Bestudeer in de Kennisbank biologie de pagina's 'Chromosomen' en 'Gewone celdeling of mitose':

Mitose en Meiose

Bij ongeslachtelijke voortplanting bij planten ontstaat er uit een ouderplant een nieuwe plant zonder dat er bevruchting is geweest.
Een cel (of een aantal cellen) van de ouderplant groeit uit (door veel gewone celdelingen) tot een nieuwe plant.
Ongeslachtelijke voorplanting levert nakomelingen op die precies hetzelfde zijn als de ouderplant.

Bekijk het volgende filmpje. Op welke manier wordt de oorspronkelijke plant gestekt? Bespreek met een klasgenoot wat je allemaal opvalt.

Maak nu de volgende oefening.

Afronding

Begrippenlijst

Erfelijke eigenschappen

Mitose en meiose

Erfelijke eigenschappen
Kenmerken/eigenschappen die een organisme aan zijn nakomelingen kan doorgeven.

Chromosomen
Het deel van een celkern dat genen bevat. Chromosomen bestaan uit DNA en eiwitten.

Gen
Deel van een chromosoom, dus een stukje van het DNA met een code: informatie over één erfelijke eigenschap.

DNA
Moleculen die de bouwstenen zijn van chromosomen. In het DNA zijn de erfelijke eigenschappen van een organisme vastgelegd.

Genotype
De verzameling genen; de genetische of erfelijke informatie van een individu.

Fenotype
Ook wel uiterlijke eigenschappen; alle waarneembare kenmerken van een individu. Het fenotype van een organisme komt tot stand door het genotype en milieufactoren (omgeving).

Dominant
Een dominante eigenschap komt in de waarneembare kenmerken van een organisme (= fenotype) volledig tot uiting. Het allel is dominant over een recessief allel.

Recessief
Een recessieve eigenschap komt in de waarneembare kenmerken van een organisme (= fenotype) alleen tot uiting als beide allelen op het chromosomenpaar recessief zijn. Wanneer een dominant allel aanwezig is, overheerst de dominante eigenschap en zal de recessieve eigenschap niet tot uiting komen.

Karyogram
Een chromosomenportret; overzicht van een verzameling chromosomenparen van een individu.

Mitose
Gewone celdeling: één moedercel deelt zich in tweeën. Hierbij ontstaan twee dochtercellen, die genetisch hetzelfde zijn als de moedercel, met hetzelfde aantal chromosomen. Dit type deling zorgt o.a. voor groei van een organisme en voor herstel van weefsel. Ook bij ongeslachtelijke voortplanting door deling is sprake van mitose en gewone celdeling. Mitose is het proces van (gewone) kerndeling die aan de celdeling vooraf gaat.

Chromosomenparen
Chromosomen komen in tweetallen (in paren) voor in celkernen van lichaamscellen. Per paar is één chromosoom afkomstig van de ene ouder en één chromosoom van de andere ouder.

Allel
Een van de verschillende varianten van een bepaald gen. Bijvoorbeeld: een allel voor bruine ogen ligt op het ene chromosoom van een chromosoompaar en een allel voor blauwe ogen ligt op het andere chromosoom.

Eindopdracht: Fotocollage

Je kunt deze opdracht op de computer of op een vel papier maken.
Deel een pagina in drieën.
Zoek foto’s of maak foto’s van eigenschappen van de mens, waarvan het zeker is dat ze alleen door erfelijke eigenschappen worden bepaald.
Jullie mogen dus ook foto’s van jezelf gebruiken.
Knip met een computerprogramma de digitale of met een schaar de gewone afbeeldingen van de eigenschappen uit. Plak ze op het linkerdeel van de pagina.

Herhaal dit met eigenschappen die niet voor 100% door erfelijkheid worden bepaald.
Plak deze in het middendeel van de pagina.

Zoek tot slot afbeeldingen met eigenschappen van de mens die uitsluitend door het milieu worden bepaald.
Knip ook deze eigenschappen uit en plak die rechts.

Rond de collage af door over de afbeeldingen van de eigenschappen dezelfde woorden te plakken als in de afbeelding hiernaast zijn weergegeven.

Beoordeling
Je hebt deze opdracht goed uitgevoerd als je:

de collage uit drie delen hebt opgebouwd:
- Erfelijke eigenschappen.
- Eigenschappen die door erfelijke aanleg en het milieu zijn bepaald.
- Niet erfelijke eigenschappen.
in de collage deze driedeling duidelijk hebt aangegeven.
de collage er mooi en verzorgd uitziet.

Klaar?
Laat de collage beoordelen door je docent.

Collage maken

Een collage bestaat uit knipsels die op een ander papier geplakt zijn en samen een nieuwe afbeelding vormen.

Terugkijken

Intro

Lees de intro van deze opdracht nog eens door.
Kon je makkelijk zien welke eigenschappen je van welke biologische ouder hebt gekregen? Als je geen mogelijkheid had om een vergelijking te maken met je biologische ouder, heb je dan toch iemand anders kunnen vergelijken?

Kan ik wat ik moet kunnen?

Lees de leerdoelen van deze opdracht nog eens door.
Kun je wat je moet kunnen?

Hoe ging het?

Tijd
Bij de activiteiten stond dat je ongeveer 2 uur met de opdracht bezig zou zijn.
Klopt dat? Welke stap kostte de meeste tijd?

Inhoud
Was de inhoud van de opdracht nieuw voor je of wist je het meeste al?
Schrijf op wat nieuw voor je was.

Eindopdracht
Wat vond je van de eindopdracht? Heb je hiervoor foto's van jezelf gebruikt of juist niet? Wat was je reden om het wel/niet te doen?
Heb je gekozen om de afbeeldingen op een bepaalde manier vorm te geven?

Jongen of meisje?