Van jagers en verzamelaars naar boeren en steden

Van jagers en verzamelaars naar boeren en steden

Van jagers en verzamelaars naar boeren

Intro

Lang leefden de eerste mensen als jagers en verzamelaars. Zo'n 10.000 jaar geleden kwam hier verandering in, sommige mensen gingen op vaste plaatsen leven en hier hun voedsel verbouwen: de eerste boeren. Op sommige plaatsen ontwikkelde zich hier op den duur ook de eerste stedelijke samenlevingen.

 

Psammos.nl - Rendierjagers

Rendierjagers

 

Hunebed - Wikipedia

Hunebedden

 Tijd van jagers en boeren tot 300 v. Chr.

Eerste steden

Wat ga ik doen?

Activiteiten

Aan de slag
Opdrachten Onderwerp
Opdracht 1 Je gaat je kennis over de jagers en verzamelaars opfrissen. Dit doe je met behulp van de kennisbank, een oefentoets en een sorteeropdracht.
Opdracht 2 In deze opdracht ga je je verdiepen in het ontstaan van de landbouw (de agrarische revolutie) en de verspreiding hiervan.
Opdracht 3 De laatste opdracht gaat over de stedelijke samenlevingen. 
     

Opdracht 1: jagers en verzamelaars, hoe zat dit ook alweer?

De eerste mensen leefden van de jacht en van eetbare dingen die ze vonden. Daarom worden ze jagers-verzamelaars genoemd. In deze opdracht ga je je kennis hierover opfrissen. Bekijk eerst het onderstaande filmpje en lees de wat kan ik straks door.

 

Wat kan ik straks?

Aan het eind van deze opdracht kun je:

  • omschrijven wat 'prehistorie' betekent.
  • vertellen door welke uitvinding de prehistorie eindigde.
  • vertellen dat de eerste mensen leefden in Afrika.
  • twee kenmerken noemen van de nomadische levenswijze.
  • uitleggen waarom de jagers-verzamelaars nomaden waren.

Stap 1: Jagers en verzamelaars, hoe zat het ook alweer? (toetsje)

Hier volgt een uitleg over wat je gaat doen.

Neem het onderdeel Jagers-verzamelaars uit de Kennisbank door:

Jagers-verzamelaars

Maak vervolgens de oefening. Kom je vragen tegen waarop je het antwoord niet weet, lees dan nogmaals het betreffende onderdeel uit de Kennisbank door (dit wordt in de vraag genoemd).

Stap 2: Jagers en verzamelaars, hoe zat het ook alweer? (sorteeroefening)

Maak de onderstaande opdracht, lees eventueel de informatie uit de Kennisbank over de Jagers en verzamelaars nogmaals door.

Jagers-verzamelaars

 

Begrippen

Levenswijze van jagers en verzamelaars

Prehistorie
De prehistorie is de tijd waaruit geen geschreven berichten bewaard zijn.

Nomadische levenswijze
Mensen hebben geen vaste woonplaats,  maar ze trekken rond en leven van wat ze uit de natuur kunnen halen.

Jagers-verzamelaars
Jagers-verzamelaars leven als nomaden. Zij leven van de jacht (jagers) en van producten uit de natuur, zoals vruchten en wortels (verzamelaars).

Toendra/Toendraklimaat
Een boomloos gebied in koude streken waar grassen, mossen en dwergstruiken groeien.  In de koudste maanden is de temperatuur op de toendra onder de -3 °C, in de warmste maanden tussen 0 en 10 °C.

Lage Landen
Omschrijving van het huidige Nederland en België, toen deze landen nog niet bestonden.

Mammoeten
Grote dieren met een dikke vacht, die leefden op de toendra’s. Ongeveer 4000 jaar geleden zijn ze uitgestorven.

Rendieren
Hertachtige dieren, die in kuddes over de toendra’s trokken. In warmere tijden trekken ze zich terug in het noorden van Scandinavië.

Rendierjagers
Jagers-verzamelaars die de kuddes van rendieren volgen om te kunnen eten en huiden te verzamelen.

Grotschilderingen
In de prehistorie werd kunst gemaakt in de vorm van grotschilderingen.

 

Opdracht 2: Landbouwsamenlevingen

Wat kan ik straks

Activiteiten

Aan de slag
Stap Activiteit
Stap 1 Je leest in de kennisbank over het begin van de landbouw en landbouwsamenlevingen. Daarna kun je vragen beantwoorden over dit onderwerp.
Stap 2 Je leert hoe de landbouw zich over Europa verspreidde.
Stap 3 Je kunt de informatie die je hebt gelezen in de kennisbank verwerken in een sleepoefening.
Afronding
Onderdeel Activiteit
Begrippenlijst Hier vind je de kennisbank en begrippen die passen bij deze opdracht.
Eindopdracht A Als je kiest voor eindopdracht A kun je van 5 stellingen aangeven of ze waar zijn of niet waar.
Eindopdracht B Als je kiest voor eindopdracht B kun je de verschillen tussen jagers en boeren in een schema verwerken.
Terugkijken Terugkijken op de opdracht.


Benodigdheden
Geen bijzonderheden.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig.

 

 

Wat kan ik straks?

Aan het eind van deze opdracht kun je:

  • beschrijven wanneer de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden.
  • beschrijven waar de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden.
  • uitleggen waarom de eerste landbouwgemeenschappen juist daar ontstonden.
  • beschrijven wat de gevolgen waren van het ontstaan van landbouwgemeenschappen als je kijkt naar de manier waarop mensen leefden.
  • aangeven wanneer de eerste boeren zich vestigden in Nederland.

Stap 1: Landbouwsamenlevingen

Voor deze opdracht maak je gebruik van het onderdeel 'Landbouw en landbouwsamenlevingen' uit de Kennisbank geschiedenis.

Landbouw en landbouwsamenlevingen

Maak de volgende oefening.

Stap 2: De agrarische revolutie (neolithische revolutie)

Op een bepaald moment stopten de jagers-verzamelaars met rondtrekken.
Ze vestigden zich op één plek en begonnen met landbouw.

De overgang van een nomadisch bestaan naar de vestiging op één plek wordt de agrarische revolutie genoemd.
De agrarische revolutie gebeurde tussen 11000 v. Chr. en 3000 v. Chr.

De agrarische revolutie begon in het Midden-Oosten (geel/rood/oranje).
Vandaaruit verspreidde de landbouwsamenleving zich naar Midden-Europa (groen) en tenslotte naar onze streken (blauw).

 

Stap 3: Het houden van dieren

In de Kennisbank heb je een stukje kunnen lezen over het houden van dieren.
Dat stukje staat hieronder in de oefening nog een keer.
Sleep de woorden naast de tekst naar de juiste plaats in de tekst.

Afronding

Begrippenlijst

Landbouw en landbouwsamenlevingen
Agrarische Revolutie
De Agrarische Revolutie is de overgang van het nomadisch bestaan van jagers-verzamelaars naar het boerenbestaan.
Landbouw/veeteelt
Mensen gaan hun eigen voedsel produceren: het verbouwen van granen (landbouw) en het temmen van vee (veeteelt).
Aardewerk
Aardewerk is de benaming voor potten, bekers, schalen en kommen gemaakt van klei of leem.
Grafgiften/Hiernamaals
De doden kregen spullen mee in hun graf: grafgiften. Men geloofde in een leven na de dood. In het hiernamaals zou de overledene de spullen nodig kunnen hebben.
Bandkeramiekers
De eerste boeren in de Lage Landen waren de Bandkeramiekers (5300-4900 v.C.) Zij vestigden zich in Limburg. Hun aardewerk was versierd met bandvormige randen.
Trechterbekercultuur
De Hunebedbouwers maakten bekers met een wijde hals: Trechterbekers. Daarom heet hun cultuur ook wel de Trechterbekercultuur.

Eindopdracht A: Toets stellingen

Als je kiest voor eindopdracht A geef je antwoord op de vijf stellingen in de toets.

Eindopdracht B: Nieuwe levensstijl

Als je kiest voor Eindopdracht B vul je onderstaande tabel in.

De eerste steden

Intro

Aan de Perzische Golf lag vroeger een welvarend landbouwgebied: Mesopotamië.

Hier ontstonden de eerste steden. Men bouwde er prachtige tempels en paleizen.
Hier werd voor het eerst een schrift ontwikkeld. Daarmee konden priesters en ambtenaren het bestuur van hun stad organiseren.
In deze opdracht staat het ontstaan van de eerste steden centraal.

In de video hieronder hoor je waarom de eerste steden ontstonden.
Wat was de reden van het ontstaan van de eerste steden? Bespreek het met een klasgenoot.

Wat kan ik straks?

Aan het eind van deze opdracht kun je:

  • beschrijven welke twee aanleidingen er waren voor het ontstaan van de eerste steden.
  • beschrijven hoe het bestuur van de steden zich ontwikkelde door de tempels en het schrift.
  • uitleggen waarom er ongelijkheid ontstond tussen mensen in de steden.

Wat ga ik doen?

Activiteiten

Aan de slag
Stap Activiteit
Stap 1 Na het lezen van de kennisbank kun je vragen beantwoorden over de eerste stedelijke gemeenschappen.
Stap 2 Na het lezen van de kennisbank kun je vragen beantwoorden over het ontstaan van de eerste steden.
Stap 3 Je kunt een kort verslag schrijven over de godsdienst in een van de eerste steden.
Stap 4 Je maakt kennis met het spijkerschrift en beantwoord hier vragen over.
Afronding
Onderdeel Activiteit
Begrippenlijst Hier vind je de kennisbank en de begrippen die passen bij deze opdracht.
Eindopdracht A Als je kiest voor eindopdracht A maak je een toets over deze opdracht.
Eindopdracht B Als je kiest voor eindopdracht B maak je een memoryspel
Terugkijken Terugkijken op de opdracht.


Benodigdheden
Eindopdracht B: dun karton, stiften en een schaar.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig.

 

 

Aan de slag

Stap 1: Inleiding

Lees de inleiding van het onderdeel 'De eerste stedelijke gemeenschappen'.

De eerste stedelijke gemeenschappen

Maak de oefening bij dit onderdeel uit de Kennisbank.

Stap 2: De eerste steden

Lees nu in de Kennisbank de informatie over de eerste steden. en beantwoord de vragen.

De eerste steden

Maak de oefening.

Stap 3: Godsdienst en hiërarchie

Probeer je eens in te denken dat je in de stad Nippur op bezoek kwam. Wat zou je opvallen in deze stad? Welke gebouwen zou je zien, en wat zou je opvallen aan de bezigheden van de bewoners? Stel je maar eens voor wat je bij thuiskomst allemaal zou kunnen vertellen over je bezoek aan Nippur.

Lees nu in de Kennisbank de informatie over 'Godsdienst en hiërarchie'.

Godsdienst en hiërarchie

Stap 4: Het schrift

De eerste geschreven documenten vinden we in de oude steden van Mesopotamië. Het schrift was nodig om de ingewikkelde organisatie van het bestuur te kunnen bijhouden. Het eerste schrift van de inwoners van Mesopotamië noemen we spijkerschrift.

Lees nu de informatie over het schrift en beantwoord de vier vragen.

Het schrift

Doe de oefening.

Afronding

Begrippenlijst

De eerste stedelijke gemeenschappen
Einde prehistorie
De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie. Dat was in 3000 v. Chr.
Begin historie
De ontwikkeling van het schrift betekende het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.C.
Schrift - kleitabletten
In het Mesopotamië is het schrift ontwikkeld. De eerste teksten werden gekrast in kleitabletten.
Vruchtbare Sikkel: Mesopotamië
Gebied in het Midden-Oosten waar de eerste steden zijn ontstaan en het eerste schrift is ontwikkeld.
Nippur
Een van de eerste steden in Mesopotamië was Nippur. Nippur kun je vergelijken met een moderne stad. Er waren scholen, bibliotheken, een ziekenhuis, badhuizen, winkelstraten en een soort cafés.
Hiërarchie
Hiërarchie houdt in dat mensen geordend zijn in bepaalde klassen. De hogere klassen hebben macht over de lagere klassen.

Eindopdracht A: Toets

Als je kiest voor eindopdracht A maak je de toets 'De eerste steden'.
De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.

  • Het arrangement Van jagers en verzamelaars naar boeren en steden is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Willem Hogenbirk
    Laatst gewijzigd
    03-01-2021 09:26:23
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Leerniveau
    VMBO gemengde leerweg, 2; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 1; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 2; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 1; VMBO gemengde leerweg, 1; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 2;
    Leerinhoud en doelen
    Levenswijze van jagers en verzamelaars; De tijd van jagers en boeren (tot 3000 v C); Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    1 uur 0 minuten
    Trefwoorden
    arrangeerbaar, leerlijn, rearrangeerbare

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    Hogenbirk, Willem. (z.d.).

    De eerste steden - vmbo12 - kopie 1

    https://maken.wikiwijs.nl/171498/De_eerste_steden___vmbo12___kopie_1

    Hogenbirk, Willem. (2021).

    Landbouwsamenlevingen (beknopt)

    https://maken.wikiwijs.nl/171496/Landbouwsamenlevingen__beknopt_

    VO-content Geschiedenis. (2025).

    Jagers en verzamelaars - vmbo12

    https://maken.wikiwijs.nl/98887/Jagers_en_verzamelaars___vmbo12

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    Oefeningen en toetsen

    Jagers en verzamelaars

    Landbouw en landbouwsamenlevingen

    Landbouwsamenlevingen

    De eerste stedelijke gemeenschappen

    De eerste steden

    Het schrift

    De eerste steden

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    QTI

    Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.

    Versie 2.1 (NL)

    Versie 3.0 bèta

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Wikiwijs is een dienst van