Eise Eisinga - vmbo12 - kopie 1

Eise Eisinga - vmbo12 - kopie 1

Eise Eisinga

Intro

Eise Eisinga woonde in Dronrijp. Dat ligt in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie.
Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium.

Wat kan ik straks?

Aan het eind van deze opdracht kan ik:

  • vertellen wie Eise Eisinga was.
  • beschrijven wat een planetarium is.
  • vertellen dat het door Eise Eisinga gebouwde planetarium het oudste nog werkende planetarium ter wereld is.
  • vertellen dat Eise Eisinga leefde in de tijd van de Verlichting.
  • uitleggen waarom Eise Eisinga en zijn werk een goed voorbeeld zijn van de ideeën uit de Verlichting.

Wat ga ik doen?

Aan de slag

Stap

Activiteit

Stap 1

Na het lezen van informatie over het lezen van Eise Eisinga bespreek je met een klasgenoot stellingen over zijn leven en ideeën.

Stap 2

Bekijk de video en lees over het planetarium.

Afronding

Onderdeel

Activiteit

Begrippenlijst

Hier vind je de begrippen die passen bij deze opdracht.

Eindopdracht

Je maakt een mindmap over de ideeën van Eise Eisinga.

Terugkijken

Terugkijken op de opdracht.


Tijd
Voor deze opdracht heb je ongeveer 1,5 à 2 uur nodig.

Aan de slag

Stap 1: Eise Eisinga

Eise Eisinga (1744-1828)

Eise Eisinga werd in 1744 geboren in het plaatsje Dronrijp in Friesland.
Hij is heel slim, maar hij mag niet naar het Gymnasium.
Hij moet hetzelfde beroep uitvoeren als zijn vader. Die is wolkammer.
Een wolkammer maakte de wol van schapen klaar voor verdere verwerking. Nu wordt dat werk door machines gedaan.

Eise’s vader heeft veel belangstelling voor astronomie. Astronomie is de leer van sterren en planeten.
Hij leert zijn zoon er veel over.
Eise vindt het heel interessant. In zijn vrije tijd denkt hij na over het heelal.
Hij maakt berekeningen van de loop van de planeten.

Eén keer per week loopt hij naar Franeker. Daar is de Franeker Academie, een soort universiteit.
Hij leest daar de boeken van beroemde wiskundigen.

Op zijn vijftiende schrijft hij zelf een boek van 600 pagina's over wiskunde.
Later schrijft hij ook boeken over de loop van de planeten en over zonnewijzers.

Tekening van de samenstand
van planeten in 1774

Voorspelling van dominee Alta
Niet alleen Eise Eisinga en zijn vader houden zich in die jaren bezig met sterrenkunde.
Ook dominee Alta deed dat. Hij was een predikant uit het Friese plaatsje Bozum.
Hij berekent dat op 8 mei 1774 de planeten in een bijzondere baan zullen bewegen.
Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan zullen daardoor tegen elkaar botsen.
Daardoor zal de aarde uit haar baan worden geslingerd en verbranden in de zon.
Dominee Alta verkondigt deze boodschap tijdens de kerkdienst.
Ook verschijnt er een bericht in de Leeuwarder Courant. Er ontstaat grote onrust onder de bevolking.

Eisinga is erg verbaasd over de berichten. Hij wil aantonen dat Alta ongelijk heeft.
Hij komt op het idee om een planetarium te bouwen. Dat is een schaalmodel van ons zonnestelsel.
Zo kan iedereen zelf zien dat elke planeet in een vaste baan om de zon draait. En dat de planeten nooit op elkaar kunnen botsen.

Bekijk het videofragment. Bespreek na het kijken met een klasgenoot waarom zoveel mensen de voorspelling
van dominee Alta geloven.


Stap 2: Planetarium van Eise Eisinga

Het planetarium van Eise Eisinga

Eise Eisinga wil laten zien dat de voorspelling dominee Alta onzin is.
Hij krijgt het idee om ons zonnestelsel op schaal na te bouwen in de woonkamer van zijn huis in Franeker.
Zo is voor iedereen duidelijk hoe de planeten in werkelijkheid ten opzichte van elkaar bewegen.

Hij schildert het plafond van zijn woonkamer blauw. Dat is het heelal. In het midden schildert hij de zon.
Rond de zon zaagt hij cirkels uit, de banen van de planeten.
Schaalmodellen van de aarde, Venus, Mercurius, Mars, Jupiter en Saturnus hangen elk in hun eigen baan.

Een raderwerk op de zolder boven de woonkamer zorgt dat alles beweegt.
Het bestaat uit houten hoepels en schijven en heeft tienduizend handgesmede spijkers als tanden.
Een slingerklok en negen gewichten drijven alles aan.
Dit alles zorgt ervoor dat de planeten in het planetarium in dezelfde tijd rond de zon bewegen als de echte planeten. Mercurius bijvoorbeeld in 88 dagen, de aarde in een jaar en Saturnus in meer dan 29 jaar.

In 1781 is het planetarium klaar. Eisinga heeft er dan zeven jaar aan gewerkt.

Het verhaal van het planetarium gaat het hele land door.
In 1825 komt koning Willem I in Franeker op bezoek. Hij is zo onder de indruk dat hij het planetarium wil kopen.
Hij wil een gulden betalen voor elke spijker die in het planetarium zit.
Het levert Eisinga 10.000 gulden op, een enorm bedrag in die tijd.
Wel moet hij beloven dat iedereen mag komen kijken en dat hij uitleg geeft.
In 1859 geeft de koning het planetarium aan de stad Franeker.

Het huis van Eise Eisinga is tegenwoordig een museum. Het planetarium werkt nog steeds.
De planeten draaien rond in dezelfde tijd als ze in werkelijkheid doen.

Bekijk het planetarium op de site van het museum.
Neem ook eens een kijkje in de virtuele rondleiding. Bekijk de verschillende kamers.
Het planetarium is in de woonkamer van Eise gebouwd. Bekijk de woonkamer. Wat valt je op?

Afronding

Begrippenlijst

Eise Eisinga
Eise was een Frieze man die leefde van 1744-1828. Op zijn 15e schreef hij zijn eerste boek over wiskunde. Hij was zeer geïnteresseerd in astronomie. Hij bouwde in zijn huis een planetarium dat nu nog werkt.

Planetarium
Een schaalmodel van het zonnestelsel. Het oudste, nu nog werkende, mechanische, planetarium staat in Franeker en werd gemaakt door Eise Eisinga

Astronomie
Sterrenkunde. Wetenschap die zich bezighoudt met de stand en de samenstelling van sterren en planeten.

Partriotten
Burgers in de Republiek die niet langer onder het bewind van stadhouder Willem V wilde leven. Ze begonnen legers (vrijkorpsen) te vormen en eisten hervormingen.

Verlichting
De naam ‘de Verlichting’ slaat vooral op een manier van denken die zich langzaam verspreidde. Mensen hielden zich meer bezig met gelijke rechten voor iedereen, het ontwikkelen van de wetenschap en het strijden tegen misstanden door de kerk en de staat.

Stadhouder Willem V
De laatste stadhouder van de Republiek. Kwam steeds vaker onder vuur te liggen van de burgers. Houd in eerste instantie stand met behulp van het Pruisische leger, maar moet uiteindelijk naar Londen vluchten als de Patriotten met hulp van de Fransen Nederland binnenvallen.

Eindopdracht: Mindmap

Als afronding van deze opdracht ga je een mindmap maken.

In de mindmap schrijf je al je kennis over Eise Eisinga.
Zorg dat er woorden in staan over zijn:

  • leven (zijn woonplaats, familie, enzovoort)
  • politieke ideeën
  • werk
  • interesses

Je mindmap bevat minimaal 30 woorden.

Beoordeling:
Je docent let bij de beoordeling van je mindmap op het volgende:

  • je mindmap is duidelijk leesbaar
  • de woorden in je mindmap zijn overzichtelijk geplaatst
  • er zitten geen tot weinig taalfouten in je mindmap
  • je hebt alleen eigen woorden gebruikt

Klaar?
Lever je mindmap in bij je docent.

 

Mindmap maken

Woorden bij een onderwerp bedenken en met elkaar verbinden.

 

Terugkijken

Intro

  • Lees de intro van deze opdracht nog eens door.
    Begrip je nu wat er gezegd wordt?

Kan ik wat ik moet kunnen?

  • Lees de leerdoelen van deze opdracht nog eens door.
    Wie is Eise Eisinga?

Hoe ging het?

  • Tijd
    Bij de activiteiten stond dat je ongeveer 2 uur met de opdracht bezig zou zijn.
    Klopt dat?
  • Inhoud
    Was de inhoud van de opdracht nieuw voor je of wist je het meeste al?
    Schrijf op wat nieuw voor je was.
  • Eindopdracht
    Wat vond je van de eindopdracht? Was het leuk om met een klasgenoot te discussiëren?

  • Het arrangement Eise Eisinga - vmbo12 - kopie 1 is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Harry Maas
    Laatst gewijzigd
    20-03-2025 16:55:52
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Leerniveau
    VMBO gemengde leerweg, 2; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 1; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 2; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 1; VMBO gemengde leerweg, 1; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 2;
    Leerinhoud en doelen
    De tijd van pruiken en revoluties (1700 - 1800); Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    0 uur 45 minuten
    Trefwoorden
    arrangeerbaar, leerlijn, rearrangeerbare

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    VO-content Geschiedenis. (2019).

    Eise Eisinga - vmbo12

    https://maken.wikiwijs.nl/98951/Eise_Eisinga___vmbo12

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Wikiwijs is een dienst van