Gebergtevorming is een proces van miljoenen jaren. Ooit werden bergen gezien als een mysterieuze verschijning. Tegenwoordig is er zoveel bekend over het ontstaan van bergen, dat de geheimzinnigheid er wel af is.
In deze opdracht onderzoeken we wat we inmiddels weten over de vorming van bergen.
Bekijk hier een video over de hoogste bergen van de wereld. Kun jij vast een of twee bergen noemen, die hierin voor zullen komen?
Wat ga je leren?
Hoofdvraag
Bergen ontstaan door platentektoniek. Wanneer en hoe ontstaat welk soort gebergte?
Deelvragen
In welke periode op de geologische tijdschaal zijn bergen ontstaan?
Op welke manieren zorgt platentektoniek voor gebergtevorming?
In welke soorten kunnen we gebergten indelen?
Begrippen
Supercontinent
Pangea
Orogenese
(mid-) Oceanische rug
Subductie
Breukgebergten (horsten en slenken)
Plooiingsgebergten
Vulkanisch gebergte
Geologische tijdschaal
Wat ga je doen?
Activiteiten
Vooraf
Voorkennis
Bestudeer de Kennisbank en maak de instaptoets.
Aan de slag
Stap 1
Je leest hoe door de eeuwen heen steeds andere continenten ontstonden door de beweging van platen. Je bekijkt een afbeelding heel goed en speelt er daarna een spel over.
Stap 2
Je leert over de geologische tijdschaal en de vorming van gebergten in elke tijdsperiode.
Afronding
Samenvattend
Maak een begrippenlijst. Vergelijk deze met een klasgenoot.
Eindopdracht A
Maak de eindtoets.
Eindopdracht B
Maak samen een presentatie, waarin je allerlei aspecten van een gebergte bespreekt (ontstaan, hoogte, plaatbeweging e.d.)
Examenvragen
Oefen met de eindexamenvragen.
Terugkijken
Kijk terug op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht staat een belasting van ongeveer 3 SLU.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De aardkorst, de steenschaal van de aarde, bestaat voor 95% uit vulkanisch gesteente: graniet en basalt.
Sinds de jaren 60 van de vorige eeuw weten we dat het aardoppervlak bestaat uit oceanische en continentale platen die zich zeer langzaam over het aardoppervlak bewegen en met elkaar in botsing komen.
Oceanische platen zijn zwaarder en dunner (tot 50 km dik) en bestaan vooral uit basalt. Continentale platen bestaan vooral uit graniet, lichter dan basalt, en zijn dikker dan de oceanische (tot 150 km).
Door te kijken naar de gesteenten waaruit die platen bestaan, hebben wetenschappers kunnen achterhalen hoe die platen zich in het verleden hebben verplaatst en waar ze in de toekomst naartoe bewegen.
In grote lijnen kun je zeggen dat de continenten sinds het ontstaan van de aarde zich drie keer hebben samengevoegd tot een supercontinent en daarna uit elkaar zijn gedreven. Het laatste supercontinent noemen we Pangea.
Wanneer de platen met elkaar in botsing komen ontstaan er gebergten. Hoe dat precies in zijn werk gaat, komt later aan de orde.
Nu gaan we bekijken hoe continenten zich verplaatst hebben door de tijd heen en wanneer dit in ieder geval in Europa geleid heeft tot gebergtevorming.
Op deze afbeelding geven de rode pijlen de bewegingsrichting aan.
Gebergtevorming
Gebergtevorming, of orogenese, heeft veel te maken met de beweging van de aardplaten.
We zetten de verschillende bewegingen op een rij:
Klik op de afbeelding om deze
te vergroten.Transforme beweging (langs elkaar schuivend)
Bij een transforme beweging bewegen de aardplaten horizontaal langs elkaar. Een bekend voorbeeld is de San Andreasbreuk, de plaatgrens tussen de Noord-Amerikaanse plaat en de Juan de Fucaplaat.
San Andreasbreuk
Convergente plaatbewegingen
Wanneer platen naar elkaar toe bewegen, spreken we van convergente plaatbewegingen. Als ze tegen elkaar aan komen, kan dat tot subductie leiden of tot plooiing. Bekijk hieronder de volgende mogelijkheden (zie ook in de Grote Bosatlas of Alcarta de kaart Zuidoost-Azië - Tektoniek en Vulkanisme).
Een oceanische plaat en een continentale plaat.
Als een oceanische plaat onder een continentale plaat schuift, spreekt men van subductie. Het gebeurt nooit andersom omdat de continentale plaat lichter is dan de oceanische. Er ontstaat hierdoor een zeer diepe smalle kloof in de zeebodem die men een trog noemt. Een voorbeeld is de Peru-Chilitrog in de Stille Oceaan aan de kust van Peru en Chili. De oceaanbodem schuift hier langzaam onder het continent Zuid-Amerika.
Met de oceanische korst verdwijnt ook het continentale materiaal dat als sediment op de oceaanbodem terecht is gekomen. Dat levert explosief vulkanisme op omdat die sedimenten bij verhitting gassen leveren en het taai magma is waardoor hoge druk ontstaat voorafgaande aan de uitbarsting. Het Andesgebergte is zo ontstaan.
Twee oceanische platen.
Ook als een oceanische plaat onder een andere oceanische plaat schuift, spreekt men van subductie. Hierbij zal de oudste plaat de plaat zijn die naar beneden schuift, omdat die het meest is afgekoeld en daarom het zwaarst is geworden. Ook hier ontstaat een diepzeetrog. Een voorbeeld is de Marianentrog. De Marianentrog ligt tussen Japan en de Filipijnen en is met een diepte van ongeveer elf kilometer het diepste punt op aarde.
Twee continentale platen.
Deze duiken niet echt onder elkaar, maar plooien zich over elkaar heen. Een voorbeeld van een gebergte dat hierdoor is ontstaan, is het Himalayagebergte.
De volgende animatie laat zien wat er dan gebeurt:
Divergente plaatbewegingen
Bij divergente plaatbewegingen drijven aardplaten uit elkaar.
Ook hierbij zijn er meerdere mogelijkheden:
Twee divergente oceanische platen.
De oceanische platen drijven uit elkaar zodat er een scheur ontstaat.
Deze scheur ontstaat door extreem hete convectiestromen: stromen met magma die circulerende bewegingen maken in de aardkorst. Het magma wordt vervolgens langs de scheur omhooggestuwd waardoor er een nieuwe aardkorst, oceaanbodem van zware basalt, wordt aangemaakt.
Het aanmaken van nieuwe aardkorst gebeurt symmetrisch, wat inhoudt dat er evenveel aardkorst aan de linkerkant van de scheur wordt aangemaakt als aan de rechterkant. Boven het breuksysteem vormt zich een oceanische bergketen, dit wordt een Mid-Oceanische Rug genoemd. Een mid-oceanische rug is een enorm grote bergketen die honderden kilometers breed kan zijn en duizenden kilometers lang. De hoogste delen van deze ruggen steken als eilandjes boven het water uit. Een bekend voorbeeld hiervan is IJsland.
Het volgende filmpje geeft een goed beeld van het ontstaan van zo’n Mid-Oceanische Rug:
Twee divergente continentale platen.
Ook hierbij veroorzaken convectiestromen het uit elkaar schuiven van de twee delen.
Magma drukt tegen aardmantel en veroorzaakt breuken in de aardkorst. De delen van de continentale plaat worden uit elkaar gedreven en de afgebroken delen verzakken. Op deze manier ontstaat er een slenk (verzakking) die vaak vol komt te staan met water en zo een nieuwe oceaan vormt. Denk bijvoorbeeld aan de Rode Zee. Een dergelijke slenk kan ook droog liggen zoals de Afrikaanse Rift vallei.
Stap 2 - Het ontstaan van gebergten
Bekijk in de Bosatlas of Alcarta als onderdeel van de kaart De Aarde - Geologie: Geologische Tijdschaal.
Hier zie je de geologische tijdschaal met daarop aangegeven drie periodes waarin de meeste van de huidige gebergten gevormd zijn. Voor Europa en de Europese gebergten zijn drie periodes van groot belang:
In het Siluur (520-385 miljoen jaar geleden) leidde een botsing van noordelijk Europa en een stuk van Noord-Amerika tot de Caledonische plooiingsfase. In Europa ontstonden toen de Schotse Hooglanden en het Scandinavisch Hoogland.
In het Carboon in het Paleozoïcum (390-300 miljoen jaar geleden) volgde de Hercynische plooiingsfase. Hercynisch plooiingsgebergte is onder meer te vinden in Bretagne of het Centraal Massief in Frankrijk, in de Eifel en Harz in Duitsland of het Boheems massief in Tsjechië.
In het Kenozoïcum (66 miljoen jaar geleden)schoven de continenten Afrika en India naar het noorden en botsten op Eurazië. Alpien plooiingsgebergte is in Europa te vinden (Alpen en Pyreneeën). Maar ook de Kaukasus en de Himalaya behoren bij de Alpiene gordel.
Bekijk in de Bosatlas of Alcarta als onderdeel van de kaart De Aarde - Geologie: Verschuiving van de Continenten.
Deze kaart laat de gebergtevorming in het laatste deel van de geologische tijdschaal zien.
In de video “What is a Mountain”, zie je in een fors tempo hoe gebergten ontstaan. De tekst is in het Engels.
Plooiingsgebergte is ‘fold mountains’, breukgebergte is ‘block mountains’ en vulkanisch gebergte wordt besproken als ‘volcano’ en ‘dome mountain’.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Als eindproduct maak je samen met een klasgenoot een PowerPointpresentatie. Behandel hierin een van de volgende bergen/berggebieden:
National Park Banff (Canada)
Scandinavisch Hoogland (Noorwegen/ Zweden)
Grote Rift Valley (Oost-Afrika)
Mount Cook (Nieuw-Zeeland)
De Oeral (Rusland)
De Hoge Atlas (Marokko)
Great Dividing Range (Australië)
Appalachen (Noord-Amerika)
In de presentatie moet de volgende informatie voorkomen:
Hoe de berg/het gebergte is ontstaan (soort plaatbeweging, namen aardplaten, etc.)
Wanneer de berg/het gebergte is ontstaan en waar dit past op de geologische tijdschaal.
Of het een plooiingsgebergte of een breukgebergte is en waarom.
Of het een jong of een oud gebergte is.
Wat je verder nog kunt vertellen over de geografische kenmerken van de berg/het gebergte (hoogte, temperatuur, begroeiing, gesteente etc.)
Je eindproduct wordt beoordeeld op:
Inhoud: is de inhoud op feiten gebaseerd.
Spelling: er mogen geen spelfouten zitten in je eindproduct.
Vormgeving: Verzorgd, passende en duidelijke afbeeldingen.
Extra informatie over de berg(-keten) die een toegevoegde waarde heeft voor je eindproduct.
Bronvermelding: Waar heb je de informatie vandaan gehaald.
Je presentatie bestaat uit minimaal zes sheets. De laatste sheet bevat de bronvermeldingen. Jullie docent kan ervoor kiezen om jullie de presentatie te laten inleveren of presenteren.
Schrijf als jullie de presentatie inleveren in de voetnoot datgene wat jullie anders tijdens de presentie hadden verteld.
Tip:
Je kunt er ook voor kiezen om een presentatie te maken in de vorm van een Pecha Kucha!
Kijk eens in de Gereedschapskist.
Een Pecha Kucha is een presentatie die bestaat uit 20 slides. Voor iedere slide heb je 20 seconden de tijd om te presenteren, dus je verhaal duurt in totaal 6 minuten en 40 seconden.
Examenvragen
Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren.
De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.
Maak bij het beantwoorden ook gebruik van dat wat je al eerder geleerd hebt. Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw. Nadat je een vraag beantwoord hebt, kun je deze zelf nakijken en je score aangeven.
Meer oefenen?
Wil je met nog meer examenvragen oefenen?
Als je school deelneemt aan VO-content kun je verder oefenen door in te loggen op ExamenKracht (www.examenkracht.nl).
Terugkijken
Intro
Lees de Introductie van de opdracht nog eens door.
Heb je de video over de vijf hoogste bergen ter wereld bekeken?
Kende je de namen en de ligging van deze gebergtes al?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de hoofdvraag en deelvragen nog eens door.
Kun je uitleggen wat wordt bedoeld met de geologische tijdschaal?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht staat ongeveer 3 SLU.
Had je voldoende tijd voor het maken van de presentatie over een gebergte(gebied)?
Inhoud
In de opdracht leer je meer over het ontstaan van gebergten door platentektoniek.
Ben je feiten tegengekomen die je opvallend vond? Schrijf twee dingen op.
Samenvattend
Was het eenvoudig om de genoemde begrippen te omschrijven?
Vond je het nuttig om de omschrijvingen met een klasgenoot te bespreken?
Eindopdrachten
Welke eindopdracht heb je gedaan, de toetsvragen of de presentatie over een specifiek gebergte?
Ben je tevreden met het resultaat?
Examenvragen
Heb je de examenvragen gemaakt? Ging het goed?
Het arrangement Hoe bergen ontstaan - h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema "Hoe bergen ontstaan" besproken. Hiervoor wordt eerst achtergrondinformatie gegeven over het bewegen van continenten en het supercontinent Pangea. De verschillende bewegingen die platen maken, kunnen leiden tot de vorming van gebergtes. Voor alle drie soorten plaatgrenzen - transversaal, divergent en convergent - wordt uitgelegd hoe gebergtes gevormd kunnen worden. Zo komen mid-oceanische ruggen, horsten en slenken, en plooiingsgebergtes aan bod als mogelijke gebergtevormingsprocessen. Bovendien worden tijdsperken besproken waarin veel gebergtevorming plaatsvond, en worden bekende gebergtes uit die periodes belicht.
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema "Hoe bergen ontstaan" besproken. Hiervoor wordt eerst achtergrondinformatie gegeven over het bewegen van continenten en het supercontinent Pangea. De verschillende bewegingen die platen maken, kunnen leiden tot de vorming van gebergtes. Voor alle drie soorten plaatgrenzen - transversaal, divergent en convergent - wordt uitgelegd hoe gebergtes gevormd kunnen worden. Zo komen mid-oceanische ruggen, horsten en slenken, en plooiingsgebergtes aan bod als mogelijke gebergtevormingsprocessen. Bovendien worden tijdsperken besproken waarin veel gebergtevorming plaatsvond, en worden bekende gebergtes uit die periodes belicht.
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
Oefeningen en toetsen
Hoe bergen ontstaan
Het ontstaan van gebergten
Hoe bergen ontstaan
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat
alle
informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen
punten,
etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
Gebergtevorming is een proces van miljoenen jaren. Ooit werden bergen gezien als een mysterieuze verschijning. Tegenwoordig is er zoveel bekend over het ontstaan van bergen, dat de geheimzinnigheid er wel af is.
Activiteiten
Bestudeer de Kennisbank.
Convergente plaatbewegingen
Twee divergente oceanische platen.
Twee divergente continentale platen.
Als eindproduct maak je samen met een klasgenoot een PowerPointpresentatie. Behandel hierin een van de volgende bergen/berggebieden:
Intro
